2 Naxçıvan Dövlət Universiteti

- 50 -
 
 
uyğunlaşması  və  buranın  nektar  gəlirindən  səmərəli  istifadə  etməsi,  paket  arıçılığının  inkişaf 
etdirilməsində mütləq nəzərə alınmalıdır (10;11;12).   
Tədqiqatın  məqsədi  Naxçıvan  MR  ərazisində  yayılmış  Sarı  Qafqaz  bal  arısı  Naxçıvan 
populiyasiyasının  (3)    bioloji  və  təsərrüfat  xüsusiyyətlərini  nəzərə  alıb  burada  paket  arıçılığın 
inkişaf perispektivlərini araşdırmaqdır. 
Material və metodika  
Təcrübələrdə Naxçıvan MR-in bütün ərazisində yayılmış Sarı Qafqaz  arı cinsinin Naxçıvan 
populyasiyasının  (Apis  mellifera  caucasuca  flova  populatio  Nachitshevanica)  arı  ailələrindən 
istifadə edilmiş və ailələr 12 çərçivəli pətəklərdə saxlanılmışdır. 
Naxçıvan  MR-in  müxtəlif  ərazilərində  arı  ailələrinin  inkişaf  dinamikasının  öyrənilməsi 
məqsədilə  2012-ci  ildə  Arazboyu  düzənlik,  orta  dağlıq  və  Zəngəzur  dağlıq  ərazilərdəki  şəxsi 
arıxanalarda  01-05  avqust  tarixlərində  hər  birində  10  arı  ailəsi  olmaqla  3  oxşar  təcrübə  qrupu 
yaradıldı.  Təcrübə  qrupları  arı  ailələri  gücünə,  yuva  daxilində  balın,  arı  artımının,  şanların 
miqdarına görə oxşar ailələrdən təşkil olunmuşdur (8).  
Ailədə olan balın miqdarı, arı artımının miqdarı ilə eyni vaxtda müəyyən edilmişdir. Bunun 
üçün şan çərçivələri silkələməklə arılardan azad edilmiş və çəkisi müəyyənləşdirilmişdir. 
Arı  artımının  miqdarını  müəyyən  etmək  üçün  kvadratlara    (5x5  sm)  bölünmüş    torlu 
çərçivədən  istifadə  edilmişdir.  Şanın  üzərinə  qoyulmuş  torlu  çərçivənin  hər  kvadratına  (5x5  sm) 
orta  hesabla  100  arı  artımının  yuvası  yerləşir.  Arı  artımlarının  miqdarı  hər  12  gündən  bir  qeydə 
alınmışdır.    Bu  müddət  ərzində  arılar  möhürlənmiş  şan  gözcüklərində  inkişaf  edir.  Təcrübə 
qruplarının arı ailələrində arıların fəal həyat dövründə hər 12 gündən bir onların mövcud vəziyyəti 
(ailənin  gücü,  yuvada  yetişdirilən  arı  artımının  və  balın  miqdarı)  və  baş  vermiş  dəyişiklikləri 
müəyyənləşdirdik.  Toplanmış  materiallar  N.A.Ploxinskinin  təklif  etdiyi  biometrik  üsulla 
işlənmişdir. 
Tədqiqatın nəticələri və  müzakirəsi 
Naxçıvan MR şəraitində paket arıçılığın tətbiqi, məhz Arazboyu düzənlik , orta dağlıq və 
dağlıq ərazilərində arı ailələrinin inkişaf dinamikasının xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsindən 
çox asılıdır (4;7). 
Tədqiqatın  birinci  ilində təcrübə qruplarının  normal  arı ailələrində  heç bir  əlavə  tədbirlər 
görülmədən  Arazboyu  düzənlik,  orta  dağlıq  və  Zəngəzur  dağlıq  ərazilərdə  məskunlaşmış 
arıxanalarda arı ailələrinin mövcud vəziyyəti öyrənilmişdir. Aparılmış təcrübələrin nəticələri 1№-li 
cədvəldə verilmişdir. 
 
Cədvəl 1 
 Naxçıvan MR-in müxtəlif bölgələrində təcrübə ərəfəsində (2012-ci il) arı ailələrinin 
vəziyyəti. (n=10) 
Göstəricilər 
Tarix 
Arazboyu dözənlik 
ərazi 
Orta dağlıq  ərazi 
Dağlıq ərazi 
 
 
M±m 
n % 
t 
M ± m 
n 
% 
t 
M±m 
n 
% 
t 
1
 
t 
2
 
Arı ailəsinin 
gücü (kq) 
avqust  1,39±0,
05 
11,3 
- 
1,36±0
,4 
9,9  0,5
0 
1,37±0
,05 
12,
4 
0,2
8 
0,1
6 
Yetişdirilən 
arı sürfələrinin 
miqdarı  (100 
gözcüklə) 
54,7±2,
5 
14,0 
- 
56,0±2
,5 
12,
4 
0,3
6 
54,1±2
,7 
15,
0 
0,1
6 
0,5
1 
Yuvada olan 
yemin  
miqdarı (kq) 
14,5±1,
5 
32,0 
- 
14,7±1
,5 
30,
4 
0,0
9 
14,1±1
,4 
31,
1 
0,1
9 
0,2
9 
 

---

- 51 -
 
 
1  №-li  cədvəldən  görünür  ki,  bütün  təcrübə  qruplarında    təcrübə  ərəfəsində  arı  ailərinin 
gücü,  yetişdirilən    arı  artımının    və  yuvada  olan  ehtiyyat  balın  miqdarı  eyni    olmuşdur.  Təcrübə 
qrupları arasındakı  mövcud fərqlər biometrik cəhətdən etibarsız olmuşdur (P>0,95). Bütün bunlar 
təcrübə qruplarının düzgün təşkil edilməsinin və oxşar arı ailələrindən ibarət olmasını göstərir. 
2 №-li cədvəlin təhlili göstərir ki, qışlamaya qoyulana qədər olan payız dövründə Arazboyu 
düzənlik  ərazidə  məskunlaşmış  arı  ailələrinin  gücü  orta  dağlıq  və  dağlıq  ərazisi  arıları  ilə 
müqayisədə 7,8% (P>0,95) və 12,6% (P≤0,95) çox olmuşdur. 
 
Cədvəl 2 
 Naxçıvan MR-in müxtəlif bölgələrində qışlamaya qoyulana qədər olan dövrdə (2012-ci il) 
arı ailələrinin vəziyyəti. (n=10) 
Göstəricilər 
 Tarix 
Arazboyu dözənlik 
ərazi 
Orta dağlıq  ərazi 
Dağlıq ərazi 
 
 
M±m 
n % 
t  M ± m 
n %  t 
M±m 
n 
% 
t 
1
 
t 
2
 
Arı ailəsinin 
gücü (kq) 
sentyabr  1,51±0,
07 
14,2 
-  1,40±0,0
6 
13,
5 
1,1
9 
1,34±0
,06 
13,
3 
1,8
4 
0,6
5 
Yetişdirilən 
arı   
sürfərərinin 
miqdarı 
(100 
gözcüklə) 
33,8±2,
6 
22,1 
-  28,0±1,7 
24,
2 
1,8
7 
21,2±1
,5 
29,
0 
4,1  3,0
0 
Yuvada olan 
yemin  
miqdarı (kq) 
13,9±1,
2 
26,0 
-  13,0±1,2 
28,
2 
0,5
3 
11,6±1
,13 
28,
6 
1,4
0 
0,8
5 
 
Arazboyu  düzənlik  ərazidə  məskunlaşmış  arı  ailələrinin  gücü  payız  dövründə  digər 
bölgələrin arı ailələri ilə müqayisədə artıq olduğu kimi (P≤0,95), yuvada yetişdirilən arı sürfələrinin 
miqdarında  da  eyni    vəziyyət  təkrar  olunur  (P≤0,95).  Qışlamaya  qoyulana  qədər  olan  dövrdə 
təcrübə  qruplarının  arı  ailələrinin  gücü  və  yuvada  yetişdirilən  arı  sürfələrinin  miqdarından  fərqli 
olaraq,  yuvada  olan  balın  miqdar  göstəriciləri  arasındakı  olan  mövcud  fərqlər  əksər  hallarda 
etibarsız olmuşdur (P>0,95). 
Cədvəl 3 
 Naxçıvan MR-in müxtəlif bölgələrində qışlamadan sonra (2013-cü il) arı ailələrinin 
vəziyyəti. (n=10) 
Göstəricilər 
 Tarix  Arazboyu dözənlik 
ərazi 
Orta dağlıq  ərazi 
Dağlıq ərazi 
 
 
M±m 
n 
% 
t 
M ± m 
n 
% 
t 
M±m 
n 
% 
t 
1
 
t 
2
 
Arı ailəsinin 
gücü (kq) 
mart 
0,89±0,0
4 
13,
2 
- 
1,01±0
,06 
16,
1 
2,5
0 
0,88±0
,03 
11,
3 
0,2
0 
1,9
4 
Yetişdirilən arı 
sürfələrinin 
miqdarı 
(100 gözcüklə) 
49,3±4,2  16,
2 
- 
25,3±2
,3 
20,
0 
5,0
1 
21,2±1
,2 
22,
2 
14,
0 
6,4
4 
Yuvada olan 
yemin  miqdarı 
(kq) 
1,3±0,25  57,
5 
- 
3,6±0,
3 
24,
6 
5,8
9 
2,5±0,
2 
11,
6 
3,0
5 
3,7
5 
 

---