A. A. Baki- 009 Redaktor : Əməkdar elm xadimi professor M.İ.İsayeva Ali məktəb tələbələri üçün dərslik

13 

sahəyə daxil edilmiş cisimin fiziki xassələrindən asılı olacaq. 

Sahəyə daxil edilmiş cisim maqnitlənir 

Ι  və istiqaməti B

′ 

istiqaməti ilə eyni olur. Maqnitlənmə A/m-lə ölçülür. 

              H=

Ι

−

0

µ

В

;    B=µ

0

H-µ

0 

Ι=µ

0

(H+ 

Ι );   

Qapalı  fəzada maqnit sahəsini xarakterizə etmək üçün 

maqnit seli məvhumundan istifadə edilir. 

                        F=

ΙB

n

ds 

Qaus teoreminə görə  hər hansı qapalı  səthdən keçən 

selin cəmi sıfıra bərabərdir.    

 

 

 

 

 

 

F=

∫

=

Β

0

ds

n

 

 

1.4. Sabit maqnit

  

Sabit maqnit tərkibində dəmir, nikel, kobalt olan güclü 

maqnitlənən cisimə deyilir. Bu cisimlər digər dəmir, polad və 

digər dəmir filizini özünəçəkmə qabiliyyətinə malikdir. Sabit 

maqnitlər öz maqnitliyini uzun müddət saxlaya bilirlər. Bütün 

geoloji cisimlər özünə  məxsus (qalıq) maqnitliyə malikdir. 

Sabit maqnit həm təbii, həm də sünii ola bilər. Maqnitli dəmir, 

dəmir kolçedanı, titanomaqnetit, dəmir saxlayan filizlər nikel, 

kobalt və s. Maqnit iki qütbə, uclarda güclü təsirə  və neytral 

zonaya malikdir, maqnit qüvvəsi təsir etmir. Bu qütblərdən biri 

şimal N, digəri isə  cənub S qütb adlanır. Sabit maqnit sapdan 

asıldıqda üfiqi müstəvidə fırlanaraq eyni vəziyyətdə dayanır və 

eyni qütb istiqamətində yönəlir. Maqnitin eyniadlı qütbləri bir-

birini dəf, müxtəlif adlı qütbləri isə cəzb edir. Bir qütbə malik 

maqnit yaratmaq mümkün deyil.  

Tərkibində dəmir olan bütün geoloji çisimlər özünə 

məxsus maqnitlənməyə malikdir və bunlara sabit maqnit 

kimi baxmaq olar. Sabit maqnitlər həm süni, həm də  təbii ola 

bilərlər. 

Təbii maqnitlər qalıq maqnitliyə malik olan filizlərdir 

FeO+Fe

2

O; 5FeS+Fe

2

  O

3 

dəmir kolçedan, xFe

3

O

4

(1-x) TiFe

2

 

O

4 

, titanlı maqnetit (bir neçə  dəmir saxlayan filiz). 

Süni maqnit xüsusi 

poladdan hazırlanır və 

14

xüsusi  ərintilərdən ibarətdir.  Sabit maqnitlər maqnit ci-

hazlarında geniş istifadə olunur. 

 

1.5. Maqnetiklər  

Cisimi maqnit sahəsinə  gətirildikdə maqnitlənmə 

qabiliyyətinə malik olan cisimlərə deyilir. Hər bir maqnetik 

özünəməxsus maqnit sahəsi yaradır, bu sahə müxtəlif dərəcəli 

olur. 

Maqnetiklər dörd dəstəyə ayrılır: diamaqnetiklər, para-

maqnetiklər, ferromaqnetiklər və anti ferromaqnetiklər. 

Bütün cisimlər xarici maqnit sahəsində orbital və spin 

momentlərinə  təsir edir və bu cisimlərdə diamaqnit effekti 

yaranır, bu Faradeyin elektromaqnit induksiya qanununa əsas-

lanır. 

Əgər cisim sıfırdan fərqli maqnit momentinə malikdirsə 

xarici sahə bunu öz istiqamətində çevirir və müsbət maqnit 

momenti yaradır, buna paramaqnitlər deyilir. 

Ferromaqnitlərdə atomlar arasında özünəməxsus qar-

şılıqlı  təsir nəticəsində maqnit momentləri spontan olaraq ni-

zamlı bir istiqamətə paralel olaraq düzülürlər və      qalıq 

maqnitlənməyə malik olurlar. 

Antiferromaqnitlərdə atomun maqnit momenti anti 

paralel olurlar, əks istiqamətdə yönəlmələr  şahmat qaydası ilə 

düzülürlər, spontan maqnitlənməyə malik olmurlar. 

Ferrimaqnitlərdə antiferromaqnitlərdə olduğu kimi ato-

mun maqnit momenti anti paralel olur. Bu anti paralellik tam 

yox bir hissəsi qarşılıqlı tarazlaşır müvazinətləşir nəticə etibarı 

ilə maqnitlik ferromaqnitlərə nisbətən az olur. 

Fiziki cisimin maqnitliyi vektorial kəmiyyətdir və J 

kimi işarə olunur. 

                                Ј

i

=χH 

χ-qavrayçılıq, buna mütənasiblik əmsalı deyilir (mənfi və 

müsbət qiymətə malik olur). Ferromaqnit olmayan cisimlər 

üçün qavraycılıq H maqnit sahəsinin gərginliyindən asılı olmur-

lar, ferromaqnitlər üçün bu H- dan  asılı olur. İzotrop 

mühitdə 

ƒ  və H vektorları  paralel olurlar, ancaq 

---

15 

onların istiqaməti üst-üstə düşə bilər, yaxud onun əksinə olur, 

bu cisimin maqnit xassəsindən asılıdır. H-maqnit sahəsinin 

gərginliyidir. Cisimlər aşağıdakı qalıq maqnitlənmələrə malik 

olurlar: izotermik (yəni sabit temperaturda ani əldə olunan 

maqnitlənmə), temperatur, (sabit maqnit sahəsində Küri tem-

praturundan aşağı tempratura qədər soyuma zamanı  əldə ol-

unur), ideal, (sabit maqnit sahəsində dəyişən maqnit sahəsi ilə 

təsir edildikdə  əldə olunur), kimyəvi (sabit maqnit sahəsində 

kimyavi reaksiya zamanı  və mineralın yenidən kristallaşması 

zamanı  əldə olunur), vyazki maqnitlənmə (uzun müddət sabit 

maqnit sahəsində qalmaqla əldə olunan maqnitlənmə), 

İstiqamətlənmiş maqnitlənmə qalıq maqnitlənməyə malik olan 

hissəciklərin maqnit momenti təsir edən sahə istiqamətində 

istiqamətlənərək qalıq maqnitlənmə  əmələ  gətirir və 

istiqamətlənmiş maqnitlənmə adlanır. 

1.6. Maqnit dipol anlayışı

  

 Elementar maqnit və ya maqnit dipolu dedikdə +m və –m 

maqnit kütləsinə malik olan iki nöqtəyə cəmlənmiş və çox 

yaxın məsafədə Yerləşmiş maqnetizmdir. Sxematik maqnetizm 

elementar maqnetizmidən qütblər arasındakı məsafə ilə 

fərqlənir, bu 2l-ə bərabərdir. Cisimin maqnit momenti maqnit 

kütləsinin onlar arasındakı məsafəyə vurma hasilinə deyilir: 

M=2lm. Maqnit moment-vektoru, maqnit oxu boyunca cənub 

qütbdən şimal qütbə doğru yönəlir (şəkil 1). 

 

16

 

 

Şəkil 1.

 Makaradan axan cərəyanın maqnit sahəsi (a) və 

Yer kürəsinin sadələşmiş formada maqnit sahəsi (b). 

 

1.7. Cərəyan keçən sistemlərin qarşılıqlı təsiri 

Sabit cərəyan keçən naqilin yaratdığı maqnit sahəsinin 

xassələri sabit maqnitin yaratdığı sahənin xassələri ilə eynidir. 

Düzünə naqildə axan cərəyanın yaratdığı maqnit sahəsinin 

qüvvə xətlə 

 

ri(sonsuz naqildə) çevrə kimi qapalıdır və saat əqrəbi 

istiqamətində yönəlir (Maksvelin təklif etdiyi burğu qaydası). 

Düz cərəyanın maqnit induksiyası B=µi/2

πr

o

 r

o

- cərəyan 

axan naqildən induksiya hesablanılan nöqtəyə  qədər olan qısa 

məsafədir. Əgər düz cərəyan axan naqil bircinsli xarici maqnit 

sahəsində Yerləşibsə, onda naqilin l kəsiyinə təsir edən qüvvə  

                   F=B

e

ilsin(iB

e

) 

İki paralel naqildən eyni istiqamətdə  cərəyan axdıqda 

naqillər bir-birini cəzb edir, müxtəlif istiqamətdə isə itələnirlər. 

                F=2i

1

i

2

/r

o  

 

r

o

-cərəyan axan naqillər arasında ən qısa məsafədir. 

 

1.8. Yerin maqnit sahəsi 

---