A. A. Baki- 009 Redaktor : Əməkdar elm xadimi professor M.İ.İsayeva Ali məktəb tələbələri üçün dərslik
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.9. Yerin maqnit sahəsinin elementləri
17 Qilbert təcrübi olaraq göstərdi ki, formasından asılı olmayaraq süni, yaxud təbii maqnit həm şimal, həm də cənub qütbünə malikdir. Bu qütblər təklikdə mövcud ola bilməz. Qilbert belə hesab edirdi ki, Yerin maqnit qütbü coğrafi qütblə üst-üstə düşür, lakin bu təsdiq edilmədi. Maqnit qütbü coğrafi qütbdən fərqlənir. Sonralar aşkar oldu ki, maqnit qütbü coğrafi qütb ətrafında Yerini dəyişir. Məlum oldu ki, maqnit sahəsinin çevrəsinin sərhədi mürəkkəb formaya malikdir. Nəhəng meduzanı xatırladır, başı maqnit qüvvə xətlərinin sıxlaşdığı hissəsinə uyğun gəlir və Günəşə tərəf yönəlmişdir, quyruğu isə çox uzanmış maqnit qüvvə xətlərinin Günəş tərəfdən əsən küləyin hesabına əmələ gəlmişdir (şəkil 2). Maqnit sahəsinin çevrəsi yerdən çox uzaq məsafələrə yayılır. Günəşə tərəf bu 60 min km, əks istiqamətdə isə 100 min km-dən çoxdur. Maqnit sahəsinin quyruğu daha
Şəkil 2. Maqnit sahəsinin təsir dairəsinin təsviri.
böyük ölçüyə malikdir, bəzi hallarda Aya qədər çatır. Peyklərdən ölçmə işləri göstərdi ki, Yerin maqnit sahəsi Yerin özü tərəfindən yaradılır. Yerin maqnit sahəsinin 18 mənşəyi hal-hazırkı dövrə qədər tam aydın deyildir. Yer səthində müşahidə olunan maqnit sahəsini üç hissəyə ayırmaq olar: 1.Daxili sahə, yəni bunu yaradan səbəb Yerin daxilində. (mər- kəzində) Yerləşir; 2. Xarici səbəb; 3. Burulğanlı cərəyanlar. Tədqiqatlar və hesablamalar göstərdi ki, xarici və burulğanlı elektrik sahələrinin yaratdığı sahələr Yerin mərkəzində gedən proseslər nəticəsində yaranan maqnit
sahəsi ilə müqayisədə çox zəifdirlər, bu iki sahəni nəzərə al- mamaq da olar. Demək olar ki, Yerin maqnit sahəsi Ye rin nüvəsində gedən fiziki, kimyəvi və s. proseslərin hesabına əmələ gəlir. Bir çox nəzəriyyələr mövcuddur ki, bunların köməyilə Yerin nə üçün maqnit sahəsinə malik olduğunu sübut etməyə çalışırlar. Hazırda bu nəzəriyyələr içərisində yeganə model Hidrodinamo modelidir ki, bunun köməyilə Yerin maqnit sahəsinin olmasını izah etmək olur. Bu nəzəriyyədə ki- romaqnit effekt əsas rol oynayır. Bu effekt ondan ibarətdir ki, hər bir fırlanan cisim fırlanma oxu boyunca maqnitlənir. Bu sahə çox zəif sahədir. Yerin maqnit sahəsinin 10 −10 hissəsidir. Bu hipotezin köməyi ilə belə qəbul edilir ki, çox yuksək tem- peratur qədər qızmış Yerin nüvəsi fırlanma nəticəsində kiçik maqnit sahəsində burulğanlı elektrik sahəsi yaradır. Yaranmış burulğanlı elektrik cərəyanı və nüvədəki maddələrin yüksək temperatura malik olması həmin maddələri şaquli vəziyyətdə yuxarı hərəkətə gətirir. Bu hərəkət Yerin maqnit sahəsinin yaranmasına gətirib çıxarır. Bunu bir qədər ətraflı izah edək. Seysmik tədqiqatlar göstərir ki, Yerin nüvəsi Yerin həcminin 1/8-ni təşkil edir, maddələr burada maye şəkillində yox, ifrat bərk cisim formasındadır. Bu maddələr böyük sıxlığa, yüksək elektrik keçiriciliyinə malikdir. Hesab etmək olar ki, nüvədə həmin metal fırlanma hərəkətində iştirak edərsə sürtünmə nəticəsində dairəvi burulğanlı elektrik cərəyanı yaradır. Digər tərəfdən məlumdur ki, maqnit sahəsində hərəkət edən elektrik keçiriciliyinə malik hissəciklər induksiya cərəyanı yaradır, beləliklə, bu induksiya cərəyanı əlavə maqnit sahəsi yaradır, 19 bu yaranmış maqnit sahəsi indi mövcud olan maqnit sahəsini müəyyən edir. Belə güman edilir ki, nüvədə maye keçirici maddələrin yavaş konvektiv hərəkəti də baş verir, bu da nüvədə radioaktiv elementlərin parçalanmasından alınan istiliyin hesabına ola bilər. Bunlardan başqa, belə fərziyyə də var ki, Yerin daxilində termoelektrik cərəyanı axır, bunu yaradan səbəb isə Yerin qütblərində və nüvəsində olan temperaturlar fərqindən irəli gəlir. Bu temperaturlar fərqi elə bil mantiya ilə nüvə arasında termocüt yaradır. Yerin maqnit sahəsi kimi sabit maqnitin sahəsi, yaxud Yerin mərkəzində Yerləşdirilmiş dipolun iki qütbü mövcuddur ki, buna Yerin maqnit qütbləri deyilir. Şimal maqnit qütbü mənfi maqnitizmə malikdir, cənub qütbü isə müsbət maqnitizmə malikdir. Ona görə də maqnit qüvvə xətləri cənub qütbdən çıxıb şimal qütbə daxil olur. (şəkil 3). Yerin maqnit qütbü dipolun oxu ilə Yer səthinin kəsişdiyi Yer qəbul olunub. Müşahidələrlə müəyyən olunub ki, maqnit qütbü ilə coğrafi qütb üst-üstə düşmür; bu fərq şimal qütbündə 6° cənub qütbündə isə 30°-dən çox olur. Əgər Yerin maqnit sahəsini maqnitlənmiş şara oxşatmış ol- saq, maqnit gərginliyini istənilən müşahidə məntəqəsində ri- yazi düstürla aşağıdakı kimi göstərmək olar. T= Ω
2 3 cos 3 1
М
Harada ki, M Yerin maqnit momenti, R isə Yerin mərkəzindən müşahidə məntəqəsinə qədər olan məsafədir, Ω Yerin maqnit oxu ilə məntəqə Yerləşən istiqamət arasındakı bucaqdır. Yerin maqnit sahəsinin gərginliyi Yer səthində ən böyük qiymətə qütblərdə malikdir. Bu 65.000 nTl-dir, ekvatorda isə 35.000 nTl-dir. Yer səthindən uzaqlaşdıqca maqnit sahəsinin gərginliyi azalır, maqnit dairəsinin sərhədində 5 nTl təşkil edir. Yerin süni peykindən aparılan müşahidələrlə müəyyən olunub ki, Günəşdən və kosmosdan arasıkəsilmədən Yerə elektron proton seli axır. 20 Yerin maqnit sahəsi bu yüklü hissəciklərin qarşısında bir maniyəyə çevrilir, bu hissəciklər maqnit sahəsinə düşərək oradan çıxa bilmir. Peyk və raketlərdən alınan məlumatlara görə bu hissəciklər Yerin maqnit sahəsi ətrafında hədsiz böyük sahə yaradır. Bu yüklü hissəciklər maqnit sahəsində spiralvari maqnit qüvvə xətləri istiqamətində bir qütbdən digər qütb aras- ında hərəkət edir. Yerin maqnit sahəsində yaranan bu radioaktiv sahə heç bir təhlükəyə malik deyil, ancaq bu zona peyklər, raketlər və kosmik gəmilər üçün ciddi maniələr yaradır. Peyk və raketlərlə iki radioaktiv qütb aşkar edilib, yerdən uzaqlaş- dıqca radioaktiv zonanın intensivliyi əvvəlcə 100 dəfələrlə artır, özünün ən böyük qiymətinə 25000 km məsafədə çatır və sonra isə azalmağa başlayır. Yer səthidən 10 Yer radiusu məsafəsində (63700 km) radioaktivlik sabit səviyyəyə çatır. Axırda qeyd etmək lazımdır ki, Yerin maqnit sahəsinin öyrənilməsi və onun nəzəriyyəsinin işlənib hazırlanması təkcə faydalı qazıntıların axtarışı üçün deyil, bütün bəşəriyyət üçün əhəmiyyət kəsb edir. Çünki Yerin maqnit sahəsi olmasa, kosmosdan gələn şüaların qabağını almaq mümkün olmazdı, bu da bəşəriyyətin məhvinə səbəb olardı.
1.9. Yerin maqnit sahəsinin elementləri
Yerin ümumi maqnit sahəsi Yer kürəsinin istənilən nöq- təsində gərginlik vektoru T və (B induksiyası) ilə təsvir olunur. T-nin qiyməti və istiqaməti həmişə dəyişir. Qütblərdə T vek- toru (şəkil 3) Yerin ekvatoruna perpendikulyardır, ekvatorda isə şaquli istiqamətdə yönəlir, qütblərdən ekvatora kimi yavaş- yavaş düzəlirlər. T vektorunun istiqamətini maqnit qüvvə xətlərinə toxunan çəkməklə təyin etmək olur. Keçmiş SSRİ-nin ərazisində T vektoru Yer səthinə duz bucaq altında yönəlir. Yerin maqnit sahəsinin öyrənilməsində şərtləşilib ki, vahid düzbucaqlı koordinat sistemindən X,Y,Z istifadə olunsun. Hansı ki, X,Y oxları üfüqi (X oxu şimala yönəlib, Y oxu isa şərqə), Z oxu isə şaquli yönəlib (Yerin mərkəzinə doğru). Tam vektor T Yer səthinin çox nöqtələrində heç bir oxla Yüklə 1,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|