А. Д. Чудаков гиймятляр вя гиймятин

 

255

-potensial  alıcılarla  danışıqlar  aparmaq  və  müvafiq  sənədləri 

rəsmiləşdirmək; 

-nəqliyyat  və  anbar  əməliyyatlarını  da  daxil  etməklə  malların 

axın hərəkətini həyata keçirmək; 

-ehtimal olunan maliyyə risklərini də daxil etməklə məhsulların 

hərəkətinin maliyyələşdirilməsini həyata keçirmək. 

Bu  funksiyanı  istehsalçılar  tamamilə  öz  öhdəliklərinə  götürə 

bilərlər,  ancaq  bu  iş  həm  də  bölgü  əsasında  həm  özləri  və  həm  də 

müvafiq  zəhmət  haqqı  ödəmək  şərti  ilə  cəlb  edilmiş  ixtisaslaşdırılmış 

vasitəçi  firmalar  da  görə  bilər.  xtisaslaşdarılmış  təşkilatların  cəlb 

etməsinin məqsədə uyğunluğu məsələsi və funksiyaların bölüşdürülməsi 

minimumlaşdırılmış gtcikmə şəraitindən çıxış edərək hər bir halda həll 

edilir. 

Bu  və  ya  digər  məhsulu  istehsalçıdan  tələbatçıya  çatdırılması 

yolunda  paylaşdırıcı  kanal  rolunu  bir  sıra  təşkilatlar  və  ya  ayrı-ayrı 

şəxslər həyata keçirirlər. 

Eyni zamanda həmin məhsula görə mülkiyyət hüququnun təhvil 

verilməsi də əmələ gəlir. 

Aydın  desək,  məhsulun  aşınıb  satılması  yaranır,  yəni  ki, 

(axırıncı  istehlakçı  olmamaq  şərti  ilə)  bu  həlqənin  digər  iştirakçıları 

məhsulu  istifadə  etməyə  görə  deyil  sonradan  realizə  (satmaq)  etmək 

üçün  alırlar.Digər  sözlə,bölüşdürücü  kanal  istehsal  və  istehlakçılar 

arasında  vasitəçilik  funksiyasını  həyata  keçirin  az  və  çox  sayda 

tədarükçülərin  müvafiq  qaydada  təşkilati  həlqəni  özündə  ifadə 

edir.Bölüşdürücü    kanalın  ara  vasitəçilərin  sayı  kanalların  səviyyəsinə 

görə  bölünür.Sıfır  səviyyəli  kanallar  hər  hansı  vasitəçilərin 

funksiyasından  kənardır,yəni  ki,istehsalçı  istehlakçı  ilə  birbaşa 

əlaqədardır.Birinci səviyyəli kanal bir vasitəçi ilə xarakterizə olunur. 

Səviyyənin  sayı  isə  bölüşdürücü  kanalın  bir  xarakteristikası  ilə 

də  müəyyənləşdirilir.  Bunu  uzunluq  ölçüsü  adlandırırlar.  Həmin 

xarakteristikanın  istehsalçı  və  istehlakçı  arasında  olan  fiziki  məsafə  ilə 

heç bir əlaqəsi yoxdur. 

Buhdan  əlavə,  bölgü  kanalları  ,  şaquli  və  üfüqi  xətt  üzrə 

təsnifləşdirilir. 

Üfüqi  kanal  bir-birindən  asılı  olmayan  istehsalçıvə  istehlakçı  arasında 

təşkil  edilir.  Üfüqi  kanalın  hər  bir  bölməsi  hüquqi  şəxs  sayılır,  onlar 

özlərinin  risk  və  qorxusuna  görə  işlıyir  və  nəticədə  səxsi  gəlirlərini 

maksimumlaşdırmağa  səy  göstərirlər.  Bəzən  bu  sistem  çərçivəsində 

---

 

256

ümümi  gəlirlərin  azalmasına  gətirir  ki,  bu  da  iqtisadi  kompromisslərin 

prinsiplərinə ziddir. 

 

Şaquli  kanalın  bölgüsü  bu  və  ya  digər  təşkilati  əlaqələri  təyin 

edən  həlqədən  ibarətdir.  Onlardan  ən  geniş  yayılmışı  situasiya 

(vəziyyət)  olub,  bölgü  kanallarının  iştirakçılarından  biri  digərlərinin 

hamısının mülkiyyətçisidir. Belə vəziyyətdə proses iştirakçıları arasında 

bölgü  iearxiya  tabeçiliyi  münasibətləri  əsasında  təyin  edilir  və  burada 

bütün kanala vahid bütöv kimi baxılır. Hər hansı bir sistem kimi, bölgü 

kanalı da  nəinki onun tərkibini daxil olan elementlərin sayı və onların 

qarşılıqlı əlaqələri ilə xarakterizə olunur, hətta onun tərkibinə daxil olan 

elementlərin    tipləri,  yəni,  bir-biri  ilə  əvəz  olunan  vasitəçilərin 

fəaliyyətləri ilə də ölçülür 

Maliyyə  vasitələrinin  mənbəyindən  və  həyata  keçirilən 

növündən  asılı  olaraq  müəssisənin  vasitəçi  nümayəndələri  maddi 

istehsal  yığımında  və  onun  bölüşdürücü  kanalında  iştirak  edən  səxslər 

dilerlərə,  distributorlara,  komissionerlərə  və  agentlərə  və  ya  brokerlərə 

bölünür. 

Dilerlər  bir  qayda  olaraq  topdansatış  vasitəçiləri  kimi  fəaliyyət 

göstərir  və  onlar  istehlakçıya  daha  yaxındır.  Onlar  bütün  əməliyyatları 

öz  adından  və  şəxsi  vəsait  hesabına  aparırlar.  Onlar  malları 

istehlsalçıdan  müqavilə  əsasında  əldə  edirlər.  Diler  konkret  tədarük 

üçün müəyyən məbləği ödədikdən sonra həmin tədarük etdiyi məhsulun 

tam  mülkiyyətçisinə  çevrilir  və  nəticədə  onun  istehsalçı  ilə  olan 

müqaviləsi  ləğv  olunur.  Diler  gələcəkdə  potensial  alıcılarla 

münasibətlırini  necə  quracaq  və  əldə  etmiş  malları  hansı  şəraitdə 

satacaq-bütün bunlar onun şəxsi işi və şəxsi riskidir. Diler istehsalçı ilə 

öz  münasibətlərinin  müddətini  uzatmaqdan  ötrü  mütləq  təchiz  etmək 

üçün yeni müqavilə bağlamalıdır. 

Ancaq  son  illər,  tədarükçülərin  xüsusilə  böyük  partiya 

məhsullarının  sabitlik  və  üfüqi  bölgü  kanalı  üzrə  təşkil  etməkdən  ötrü 

onların  dilerlərlə  münasibətləri  transformasiyaya  uğrayır.  Onlar  ona 

görə də dilerlər bu və ya digər imtiyazların verilməsinə məcbur olurlar. 

stehsalçı ilə münasibətdə xarakterlərin müxtəlifliyi ilə əlaqədar 

olaraq  dilerlərin  iki  tipi  mövcuddur.  Eksklyuzitiv  dilerlər  iştirakçının 

məhsullarının realizi edilməsində müstəsna hüquqlara malikdir və onun 

elan  edilmiş  regionda  yeganə  nümayəndəsi  sayılır.  Avtorizə  edilmiş 

(istehsalçı  tərəfindən  bəyənilmiş)  dilerlər  satılmlş  məhsula  görə 

istehlakçı  qarşısında  məsuliyyət  daşıyır  və  bu  cür  dilerlər  istehlakçının 

---

 

257

yeganə  nümayəndələri  deyildir.  Onlar  bir  qayda  olaraq  fransçayzinq 

prinsipi  ilə  işləyirlər.Bu  o  deməkdir  ki,onlar  istehsalçı  ilə  müqaviləni 

kommersiya konsepsiyası qaydasında bağlayırlar. 

Distributor istehsalçı firmanın adından deyil, qz şəxsi vəsaitinə 

görə  fəaliyyət  göstərir.  Distributor  istehsalçı  ilə  müqaviləyə  girməklə 

danışılmış vaxt müddətində və müəyyən region dairəsində istehlakçının 

məhsulunu  satmaq  hüququnu  əldə  edir.  Həmin  məhsul  distributorun 

şəxsi  əmlakına  çevrilmədən  o,  istehsalçının  adından  bölgü  kanalı 

vasitəsi ilə onu qabağa çəkir və həmin əməliyyat distributorların vəsaiti 

hesabına aparılır. 

Maliyyə  riskini  azaltmaqdan  ötrü  distribütorlar  az  və  ya  daha 

çox  sabit  sorğu  şəraitində  işləməyə    cəhd  göstərirlər.  Distribütorlar 

bölgü  kanalı  zamanı  istehsalçı  və  dillerlər  arasında  adətən  ortaq 

vəziyyətdə dururlar. Adətən bir istehsalçıya bir neçə distribütor xidmət 

göstərir  və  öz  növbəsində  hər  bir  distribütor  bir  neçə  dilerə  xidmət 

göstərir. 

Komissioner,  həm  də  diler  kimi,  satış  üçün  müxtəlif 

əməliyyatları  öz  adından  aparır.  Dilerlərdən  fərqli  olaraq  onlar  bu 

əməliyyatları  müəssisənin  hesabına  görə  aparır.  Bu  cür  vəziyyətdə 

komitent  adlandırılan  istehsalçı  öz  məhsulunun  satmaq  hüququnu 

komissionerə  həvalə  etsə  də,  istehlakçı  tərəfindən  dəyəri  ödənilənə 

qədər həmin məhsul üzərində mülkiyyət hüququnu saxlayır. Bu səbəbə 

görə  komissioner  istehsalçı  üçün  vasitəçi  rolunu  oynayır  və  həmin 

vəzifəni  yerinə  yetirir.  Ancaq  istehlakçıya  belə  deyildir.  Çünki  ödəniş 

əməliyyatı  və  məhsulun  alınması  ancaq  bir  səxs  tərəfindən  həyata 

keçirilir. 

Komissioner  özünün  xidmət  müqabilində  mükafat  haqqını 

apardığı  əməliyyata  görə faiz  hesabı ilə  və  ya  faktiki  satdığı  məhsulun 

qiyməti ilə komitenton təyin etdiyi qiymətdəki fərqi nisbətində alır. Bir 

qayda  olaraq  agent  hüququ  şəxs  sayılır  və  digər  şəxsin  nümayəndəsi 

kimi  çıxış  edir  ki,  bu  da  indiki  halda  prinsipial  (sahib)  adlanır.  Agent 

müqaviləni prinsipialın  (sahibin) adından  və onun vəsaiti hesabına görə 

bağlayır.  Nəticə  etibarı  ilə  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  mahiyyətcə  agent 

prinsipialın (sahibin) qulluqçusu hesab olunur və onlar xüsusi müqavilə 

əsasında  və  ya  təyin  olunmuş  tarif  əsasında  əmək  haqqı 

alırlar.Bağlanmış  müqavilənin  ümumi  dəyərindən  müəyyən  faiz 

həcmində  agentlərə  mükafat  kimi  ödəmək  hazırda  ən  geniş  yayılmış 

formalardan  biri  sayılır  və  bu  da  onların  fəaliyyətini  stimullaşdırır.  ki 

---