A L l a h V e r d I emi nov mir cəlalin
Yüklə 176 Kb. Pdf görüntüsü
|
çoxlarına xas olmayan ayrı bir əlamət, ayrı bir xüsusiyyət vardı - Ev yiyəsini bəri çağır! Sona arvad Hacı İbrahimxəlilin böyük oğlu Ağarəşidi tanıdı: - Nə buyursunuz? - Buyurmağım yoxdur, qulluğunuza ərz eləməyə gəl mişəm! Sona duruxdu. Ağarəşid bir də soruşdu: - Bu evin bir kişisi var. ya yox? Sona təkrar elədi: - Nə buyursunuz? - Buyurmağım odur ki, kişi qabağına arvad çıxmaz! Söz Sonanı tutdu. Özünü saxlaya bilməyib dedi: - Arvad qabağında artıq-əskik danışmaq da kişiyə ya raşmaz, sözün var, söz danış!..” Ailə münaqişəsində başlanan mübahisələr və Sona ar vadın ilk dəfə varlı ailənin böyük oğlu ilə üz-üzə gəlməsin də hər ikisində haqlı tərəfi yazıçı gizlətmir və Ağarəşidi pisləmək, mənfi planda təsəvvürə gətirmək düzgün olmaz dı. Qardaşı döyüldüyü üçün o, məsələni aydıqlaşdırmalıdır və bu. bizim milli xüsusiyyətimizə aiddir. Mərdan uşaq de yil və o, özündən kiçiyə əl qatıbsa, yaxşı hərəkət etməmiş dir. Müsbət obrazdır deyə onu sığortalamağa ehtiyac qal mır. Və Sona arvad da düzgün iş görür və oğlunu müdafiə mövqeyini tutur. Ağarəşidin düzgün iradına tam adekvat çavab verir və ana məhəbbətinin təcəssümüdür. Bir ana- qadın vicdanının səsidir, çünki o, hər iki oğlunu çətinliklə böyütmüşdür və daxili nifrətini də gizlətmir. Əxlaqi davra nışına nəzarət-imperativ mexanizmi kimi, vicdanının cə miyyətdə adiləşən əmredici, məcburedici qüvvəyə qarşı reaksiyasıdır. Sona arvad özünün ruhdaxili aləmində əxla qını qoruyur, ictimai münasibətlərində, həyat tərzində ob ---------------------------------- 5 8 _________________________ yektiv mövqedən çıxış edir. Əxlaqda, xüsusilə, qadın davranışında psixoloji özünə məxsusluq ondadır. Qadının psixi həyatının ən çalarlı ele mentlərini üzvi şəkildə birləşdirən bir mexanizm kimi özü nü büruzə verir. Belə ki, xarakter davranışı bir sıra dərin liklərinə: hissi- iradi, səmərəli, romantik- kövrək qatlarının təsirilə yaranır. Etiklərin şəhadətinə görə: təkcə soyuq ra sional təhlilə, məntiqi qiymətləndirməyə deyil, eyni za manda hisslərin müdrikliyinə, onlarda əksini tapan həyati təcrübəyə, vərdişə, bir sözlə, əxlaqi intuisiyaya əsaslanır. Təəssüf ki, ədəbiyyatşünaslarımız daima üzdən, em- pirzmdən obrazı, situasiyanı təhlil etmişlər. Sona da istis na deyil. Əgər dərin ehtiyac içərisində boğulan Sona xal çasını satmaq üçün bazara, şəhərə üz tutursa və...qayıdır sa, məşhur yazıçı Roman Rollanın vurğuladığı "sərrast su rətdə insan ruhunun caynaqları adlandırılan əxlaqi intuisi- yanı" unutmağa dəyməz. Sona arvad vicdanını, torpağını və namusunu dəyiş məz ruhla sevən bir qadındır-tipdir. Mən məktəbli illərim də bu əsəri oxuyanda Sona arvadın boyunu, səsini, yerişi ni belə dəqiqləşdirmişdim. Uzun, əndamlı, hökmlü səsli, iti yerişli və baxışlı qadir-ana idi. Kəndimizdə bu adı bir qo hum qadına oxşadırdım; çox zabitəli, sözüötkəm idi. Vaxt gəldi, Sona arvad obrazından yazanda o təsəvvürümə qa yıtdım. Sona arvadı Mir Cəlal bir neçə kritik situasiyalarda təs vir edir. Ən maraqlısından biri ceyran məsələsidir, əlbəttə, xarakterin davranış kulminasiyası deyil. Qadın mənəviy yatında yüksək əxlaqi instansiya çətin, qaçılmaz sosial və ziyyətlərə təslim olmamaqdır. Bu, əxlaqi şüurun tam də yərli meyarıdır. Cəmiyyətin, sinfi mövqeyin, diqtənin Sona arvada gücü çatmaması ”son instansiya"nı reallaşdırır. Və o, borc hissini daha qabarıq və sezilərək büruzə verir. İlk _______________________ __ 59 --------------------------------- vaxtda əxlaqi intuisiyam ağılına gətirə bilməzdi. Oğlunun tutduğu ceyranı əzizləmək, böyütmək, gözəllik mənbəyi ki mi görmək hissini düşünə bilərdi. Budur, Bahar ceyranla gəlir evlərinə Sanki hansısa hadisə baş vermişdir, qo num-qonşular cocuğun yolunu gözləyirlər. Ağarəşidin də gözü ceyrandadır və yollar axtarır, qulağına çatanda ki ceyranın tutulmasında Mürsəlin də rolu olmuşdur, sevinir. Lakin "hakim" Sona arvaddır; Ağaməcidin niyyətini intui tiv duyur və sözünü kəsə deyir: "Nə danışırsan, Ağarəşid, uşaqların içinə fitnə salma- ğamı gəlmisən? Ağarəşid dedi: - Fitnəkar özünsən, ay arvad. Mən haqq-hesabın düz getməyinə görə deyirəm. Üç yoldaş bir yerdə ov tutub, əl bət ki, burda". Mən Ağarəşidin mövqeyinə onun uşaq marağı ilə ya naşıram və haqq qazandırıram. Gəlin, hər bir yaş dövrünə psixoloji nəzərlə baxaq, mənim də başıma həmən yaşda belə əhvalat gəlsəydi, əgər imkanım vardısa, ceyranı al maq istəyini yaşayardım. Lakin onun cavabı qeyri-etikdir və burada Sona arvad iki cəhətdən haqlıdır. Birisi özün dən kiçiyin o kobud cavabıdır, digəri hələ bir qənaətə gəl məzdən ceyrana müştəri gözü ilə baxmaqdır. Ona görə də Sona arvad ceyranı evə gətirir. Sona arvad ceyran məsələsinin çox uzanacağını intu- tiv kəsdirir bu xoşa gəlməz epizoddan sonra. Ümumiyyət lə, intuisiya əməlin, sözün, jestin əsasında başqasının davranış mövqeyini təsəvvürə gətirməyə, onun daxilinə nüfuz etməyə şərait yaradır, hətta kimsənin əxlaqi xüsu siyyətlərini daha yaxşı aşkara çıxarır və "hissim məni al datmadı" təsəllisinə sevinir. Sona arvad bu epizodda vic dan əzabı ilə üzləşir: intuitiv sezmə iki cəhtdən meyar ro lunu oynayır. Kimsənin əxlaqını, niyyətini, ehtirasını və ---------------------------------- 6 0 _________________________ sairin təmizliyini və şəxsin natəmizliyini, uğursuzluğunu, eqoizmini diqtə edir. Birinci əxlaqi təntənədir, ikinci əxla qi əzabdır. Sona arvadda hər iki intuisiya: hissi və rosio- nal mövcuddur və məqsədinin, bütövlükdə vicdan-borc hissinin motivlərinə tabe olur, qarşısındakıların arzu-istək lərini qiymətləndirməyi bacarır və bu. onun daxilindən gə lir. Üzbəüz dayandığı birinci kimsə oğlu Bahardır. Uşaqlı ğını yaşamağa binəsib övladı üçün ceyran ən yaxşı əylən cədir- isnişmədir. Bu ceyran anasından, başqa ceyranlar dan ayrılıb və qismətinə düşmüşsə, ürəyi sınıqdır, boynu bükükdür. Baharın uşaq sevincini yazıçı məhz bu situasi yaya ahəngdar təsvir etmişdir: "Bu gecə Bahar sevincin dən yatmırdı, ceyranı qapının yanında bağlamışdı, qabağı na çörək ovuntusu, tut yarpağı, güllü yonca tökmüşdü. Bir kasa suyu dəqiqədə bir onun qabağına qoyub götürürdü. Ceyran küsmüş kimi üzünü yana çevirdi. Bahar onun ba şını kasaya əyib, balaca, bülöv rəngli incə dodaqları suya dəyənəcən buraxmırdı. Ceyran nə yeyir, nə içirdi. İri dal ğın gözlərini pəncərədən, çölün qaranlığından ayırmırdı. O, üzünü qaranlığa doğru çevirib elə sakit durmuşdu ki, deyərdin anasının səsini, hənirtisini gözləyirdi. Uşaq onun bu dalğınlığına dözə bilmirdi. Sağına, soluna keçib əzizlə yir, oxşayırdı. Xəyalında onu bəsləyib böyüdürdü, evə alış dırır, qoyun-quzuya qatırdı". Mən müəllif təsvirinin əlvanlığı üzərində dayanmıram. Lakin ceyranla Baharın taleyindəki oxşarlığı göstərmək is tərdim. Və bu kövrək, isti yaxınlığı Sona arvad fəhmən duymuşdu. Üzbəüz və mücərrəd ikinci qüvvə Yüzbaşı və onun ət rafıdır. İlkin mübahisə Yüzbaşı və yasavuldur; hər ikisinə qarşı hirsi əyaniləşir. Və bu sualı: "Yoxsa hacının indi də ceyrana gözü düşüb?” intuitiv pıçıltıdır. Və ikinci suala: "Yoxsa ceyrana da vergi qoymaq istəyirsən?” fəhmən gəl mədir: _______________________ 61 --------------------------------------- Yüklə 176 Kb. Dostları ilə paylaş:
|