A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
33 bərabər gedir – lüğət tərkibi lüğətlərdə, qrammatik quruluş qrammatika kitablarında, funksional üslub mənzərəsi isə üslubiyyata aid işlərdə təsbit olunur. Beləliklə, ədəbi dilin sovet dövründəki mənzərəsi diferensial şəkildə öz əksini tapır, lakin bu hələ ədəbi dil tarixinin həmin dövrün tədqiqi demək deyildir, bunun üçün bu dövr bütövlükdə götürülməli, təhlilin həm tarixiliyi, həm də sistemliliyi gözlənilməlidir. 20-ci illərin axırı, 30-cu illərin əvvəllərində B. Çobanzadə «Aprel inqilabından sonrakı dövr»ü (onun təsnifində III dövr) xüsusi fərqləndirir. 1 Y. Əliyev də 1940- cı ildə Azərbaycan ədəbi dili tarixinin dövrləşdirilməsi probleminə həsr edilmiş məqaləsində 2 «üçüncü dövr» dedikdə məhz sovet dövrünü nəzərdə tutur. M. İbrahimov da 1944-cü ildə yazdığı məqalədə 3 1920-ci ildən sonrakı dövrü Azərbaycan ədəbi dili tarixində müstəqil mərhələ hesab edir. Bu dövrün müstəqilliyi 1952-ci ildə dərc olunmuş proqramda 4 da təsbit edilir. 1961-ci ildə A. Məhərrəmovun «Azərbaycan ədəbi dilinin sovet dövrü» kitabçası nəşr edilir: kitabçanın «Giriş»ində deyilir: «Ədəbi dilimizin inkişafı tarixində sovet dövrü xüsusi bir dövr təşkil edir» 5 .
1 B.Çobanzadə. M.F.Axundovda azəri ləhcəsi. «Maarif işçisi», 1928, № 3. (həmin bölgü burada təkrar olunur; Q.Bağırzadə, B.Çobanzadə. Elmi qramerin əsasları, Bakı, 1932, səh. 51). 2 Y.Əliyev. Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafı tarixinin əsas mərhələləri. – SSRİ EA Azərb. filialının xəbərləri, 1940, № 2. 3 M.İbrahimov. Dilimizin inkişaf yolları. SSRİ EA Azərb. filialının xəbərləri, 1944, № 12. 4 Azərbaycan ədəbi dili tarixi proqramı, Bakı, 1952 (tərtib edəni: H.Mir- zəzadə). 5 A.Məhərrəmov. Azərbaycan ədəbi dilinin sovet dövrü. Bakı, V. İ. Lenin adına APİ, 1961, səh. 3. 34 Tədqiqatçının müşahidələrinə görə, sovet dövrünü başqa dövrlərdən fərqləndirən əsas əlamətlər aşağıda- kılardan ibarətdir: – birincisi, lüğət tərkibinin əvvəlki dövrlərdəkinə nisbətən çoxcəhətli olması; – ikincisi, ədəbi dilin xalq dilinə yaxınlaşması, başqa sözlə, onun əsasında inkişaf etməsi 1 . A.Məhərrəmov sovet dövrünün, əlavə olaraq, aşağı- dakı xüsusiyyətlərinə də diqqəti cəlb etmişdir: – ədəbi dilin ictimai-mədəni bazasının genişlənməsi; – ədəbi dillə dialektlər arasındakı münasibətin dəyişməsi (ədəbi dil dialekt təzahürlərinə təsir etməyə başlayır, xüsusilə 30-cu illərdən etibarən); – ədəbi dilin dövlət dili olması 2 . A.Məhərrəmovun kitabçasında lüğət tərkibinin, eləcə də fonetik-orfoqrafik quruluşun inkişafına dair maraqlı mülahizələrə təsadüf edilir. ADU-nun 1979-cu ildə nəşr etdiyi proqramda isə ədəbi dilin tarixi əsasən əsrlər üzrə nəzərdən keçiril- diyindən sovet dövrü XX əsr ədəbi dilinin tərkib hissəsi kimi götürülmüşdür 3 . Lakin bu halda da haqqında söhbət gedən dövrün nisbi müstəqilliyi görünür. Ə.Dəmirçizadə bir neçə on il davam edən tədqiqat- larının nəticəsi olaraq Azərbaycan ədəbi dili tarixinin üç dövrünü qeyd edir. Ə.Dəmirçizadənin təqdim etdiyi dövrləşdirmədə sovet dövrünün müstəqil mərhələ kimi fərqləndirilməsi ilə yanaşı, digər məsələ də maraq doğurur: tədqiqatçı sovet
1 A.Məhərrəmov. Azərbaycan ədəbi dilinin sovet dövrü. Bakı, V.İ.Lenin adına APİ, 1961, səh. 3-4. 2 Yenə orada, səh. 4-5. 3 Azərbaycan ədəbi dili tarixi proqramı, Bakı, ADU nəşri, 1973. 35 dövründə ədəbi dilin milli dil əsasında inkişafından, dövrün ədəbi dilinin dialektikasından bəhs edir, beləliklə, Ə. Dəmirçizadənin təqdimatında Azərbaycan ədəbi dili tarixinin bu dövrü həqiqətən tarixilik prinsipinə dayanılaraq müstəqil mərhələ hesab edilir. Əks halda, həmin dövrdən müstəqil mərhələ kimi bəhs olunması, əslində, düzgün sayılmazdı, çünki ədəbi dil tarixinin bu və ya digər mərhələsi o vaxt müstəqildir ki, öz daxilində müəyyən inkişaf məntiqini ehtiva edir. Ə. Dəmirçizadə sovet dövrü Azərbaycan ədəbi dilinin müstəqil keyfiyyət faktı olduğunu vaxtilə «Azərbaycan ədəbi dilinin inkişaf yolları» adlı kitabçasında göstərmişdir; onun fikrincə, dövrün əsas əlamətləri «inqilabdan əvvəlki bolşevik mətbuatında özünü göstərməyə başlamış», nəticə etibarilə, «bu dövrdə Azərbaycan ədəbi dili əvvəlki dövrlərdə müyəssər ola bilmədiyi bir hüquqa malik olmuşdur» 1 . Ə. Dəmirçizadə sovet dövründə şifahi ədəbi dilin, elmi üslubun sürətlə inkişaf etdiyini, nəsr dilinin getdikcə daha çox diferensiallaşdığını (xüsusilə roman dilinin təşəkkülünü) qeyd edir 2 . Göründüyü kimi, tədqiqatçı sovet dövrü ədəbi dilini ayrıca mərhələ hesab edərkən, hər şeydən əvvəl, funksional-üslub planına dayanır. Ə. Dəmirçizadə, məsələn, göstərir ki, «sazlı şeir dili ilə yazılı şeir dilinin xüsusən lüğət tərkibi ibarə və ifadələr etibarilə bir-birinə qovuşduğu, qarşılıqlı surətdə bir-birilə zənginləşdiyi diqqəti cəlb edir» 3 . Bu fakt nə Ə. Dəmir- çizadə, nə də ədəbi dil tarixi ilə məşğul olan başqa mütəxəssislər tərəfindən geniş şərh edilməmişdir – 20-ci
1 Ə. Dəmirçizadə. Azərbaycan ədəbi dilinin inkişaf yolları, Bakı, 1958, səh. 42. 2 Yenə orada, səh. 42-44. 3 Yenə orada, səh. 43. Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|