A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü

 

36

illərin sonu, 30-cu illərin əvvəllərində diqqəti daha çox cəlb 

edən bu cür konsentrasiya prosesi dərin ictimai-mədəni 

köklərə malik idi, milli mənəviyyatın dialektikası mədəni-

ədəbi inteqrasiyanın güclənməsi ilə şərtlənirdi. 

Ümumiyyətlə, Ə.Dəmirçizadənin sovet dövrü Azər-

baycan ədəbi dilinin inkişafı ilə bağlı müşahidələri tədqiqat 

üçün maraqlı material verir, çünki onun müşahidələri 

olduqca professional, sistemli şəkildə, əksərən üslubların 

dialektikası mövqeyindən aparılmışdır. 

M.Ş.Şirəliyevlə M. Ş. Rəhimovun « 

Закономерности

 

развития

 

литературных

 

языков

 

народов

 

СССР

 

в

 

советскую

 

эпоху

» kitabına yazdıqları «Azərbaycan dili» 

oçerkində də Azərbaycan ədəbi dili tarixinin sovet dövrü 

şərh olunur; müəlliflər əsasən norma planına diqqət 

yetirmiş, funksional-üslub planı ilə əlaqədar ancaq bəzi 

qeydlər etmişlər

1

. Oçerkdə maraq doğuran məsələlərdən 

biri ədəbi dilin inkişaf tendensiyaları (perspektivləri) 

barədə müəyyən mülahizələrin irəli sürülməsindən 

ibarətdir. Ümumiyyətlə isə, oçerk əsaslı nəzəri bazaya 

malik deyil, daha çox təsviri səciyyə daşıyır. 

Azərbaycan SSR EA Nəsimi adına Dilçilik 

İnstitutunun buraxdığı «Azərbaycan ədəbi dili tarixi (sovet 

dövrü)» kitabında ədəbi dilimizin sovet dövründə keçirdiyi 

inkişaf prosesinin «elmi şəkildə işıqlandırılması» 

ehtiyacından danışılır

2

. Kitabda fraqmentallıq nəzəri cəlb 

edir – sovet dövrü ədəbi dilimizdə baş verən fonetik-

orfoqrafik, leksik-terminoloji, müəyyən qədər qrammatik 

                                                           

1

 М.Ш.Ширалиев, М.Ш.Рагимов. Азербайджанский язык. – В кн.: 

Закономерности развития литературных языков народов СССР в 

советскую эпоху (под общей редакцией Ю.Д.Дешериева), М., изд. 

«Наука», 1979. 

2

 Azərbaycan ədəbi dili tarixi (sovet dövrü), Bakı, «Elm» nəşriyyatı, 1982, 

səh. 7. 

---

 

37

dəyişikliklərdən bəhs edilir, ədəbi-bədii dilə, eləcə də 

mətbuat dilinə diqqət yetirilir. Bütövlükdə, sovet dövrü 

ədəbi dilimizə həsr olunmuş kitabda elmi-nəzəri ümumi-

ləşmə nisbətən zəifdir. 

50 ildən artıq bir müddətdə Azərbaycan ədəbi dilinin 

sovet dövrünə bir sıra məqalələr də həsr edilmişdir. Lakin 

ümumən bu dövrü Azərbaycan ədəbi dilini keyfiyyət faktı 

kimi təhlilə cəlb edən işlər çox azdır. 

Beləliklə, sovet dövrü Azərbaycan ədəbi dilinin bütöv 

bir mərhələ kimi tədqiq olunması sahəsində görülən işləri 

məqbul saymaq mümkün deyil. Məsələnin metodiki 

çətinliyi də var: hər on-on beş ildən bir ədəbi dilin sovet 

dövrü inkişaf tarixinə yenidən baxmaq lazım gəlir və bu cür 

baxış bəzən mövcud təsniflərin dəyişdirilməsini tələb edir. 

Elə hadisələr meydana gəlir ki, kökləri daha əvvəlki 

onilliklərə gedib çıxır. Ona görə də bu dövr Azərbaycan 

ədəbi dili, hər şeydən əvvəl, canlı proses kimi öyrənil-

məlidir. 

 

Fonetik-orfoqrafik və qrammatik normalar 

 

Şübhəsiz, ədəbi dil ictimai-iqtisadi formasiyanın 

dəyişməsinə uyğun olaraq dəyişmir (SSRİ-də 50-ci illərin 

dilçilik müzakirələri də bunu təsdiq edir), lakin burası da 

etiraf edilməlidir ki, hər bir ictimai-iqtisadi formasiyanın 

ədəbi dilə spesifik təsiri mövcuddur və bu təsirdən kənarda 

ədəbi dil yoxdur Yeni hakimiyyətin ilk illərindən 

Azərbaycan ədəbi dilinin ideoloji məzmunu dəyişir; ədəbi 

dil daha çox ictimailəşir, kütləvi mədəniyyətə xidmət edən 

vasitəyə çevrilir və elə bunun nəticəsində də getdikcə daha 

demokratik məzmuna malik olur. Dünənə qədər heç bir 

təhsili olmayan azərbaycanlı bu gün təhsil alır, ictimai-

---

 

38

siyasi həyatda fəal iştirak edir, istehsalat ocaqlarında, 

partiya, komsomol təşkilatlarında keçirilən yığıncaqlarda 

çıxış edir; sosialist gerçəkliyini tərənnüm edən ədəbi-bədii, 

eləcə də publisist əsərlər meydana gəlir – Azərbaycan ədəbi 

dili bu qayda ilə sosializm quruculuğunda iştirak edir. 

XX əsrin əvvəllərindəki ədəbi dil mübahisələri, 

demək olar ki, dayanmır, yeni quruluşun ilk illərindən 

etibarən ictimaiyyətin bilavasitə münsifliyi ilə gedir. Əsas 

kriteriya kimi demokratizm götürülür. Əlbəttə, dil quru-

culuğu işində müəyyən yanılmalar da olur (birinci növbədə, 

ədəbi dilin zənginləşmə mənbələrinə münasibətdə – gah bu, 

gah da digər mənbələrə üstünlük verilir), lakin nəticə 

etibarilə, demokratizmin əsas kriteriya olduğu nəzərə 

çarpır. 

İctimai-inqilabi şüurun Avropadan (xüsusilə 

Rusiyadan) qidalanması ədəbi dilin zənginləşmə mənbəyini 

də müəyyən edir; ədəbi ifadənin qərb (xüsusilə rus) 

standartları əsrlər boyu davam edən şərq kontekstində həzm 

oluna-oluna yeni keyfiyyət verir – Azərbaycan ədəbi dili 

tarixi-etnoqrafik məzmununu itirmədən müasirləşir. 

Əslində, ədəbi dilimizin maksimum ictimailəşməsi iki 

baxımdan diqqəti çəkir: 

1) ədəbi dil demokratikləşməsi hesabına xalq 

kütlələrinə daha çox yaxınlaşır; 

2) xalq kütlələrinin ədəbi-mədəni səviyyəsinin 

yüksəlməsi nəticəsində ədəbi dil xalq üçün daha çox əl 

çatan olur. 

Sovet dövründə ədəbi dilimizin ideoloji məzmununun 

dəyişməsi onun ictimailəşməsi ilə bilavasitə bağlıdır, çünki 

kütləvi olmayan bir dil inqilabi mübarizə vasitəsi ola 

bilməz, ədəbi dilin ideoloji funksiyası (ideoloji məzmunun 

realizasiya şərtləri) ədəbi dil sosiumunun (ədəbi dil 

---