A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
46 ifadəsinin olmamasını tədqiqatçılar əlifbanın nöqsanı kimi qeyd edirlər 1 . Beləliklə, latın əlifbasına keçid dövründə fonetik- orfoqrafik normaya müxtəlif baxımdan təsir edilir və ədəbi dilin tarixi təcrübəsi nəzərə alınmadığı üçün iki ifrat meyil meydana gəlir: – Xalq dilinin ədəbi normanı təşkil etməkdəki rolu həddindən artıq qiymətləndirilir, nəticədə dialekt tələffüz variantlılığı norma kimi faktlaşdırılır; – ikincisi xalq dilinin ədəbi normanı təşkil etməkdəki roluna etinasız yanaşılır, nəticədə alınma sözlər mənbə dildəki fonetik quruluşu ilə norma faktı kimi təqdim edilir. İfrat meyillərlə yanaşı, bir sıra aralıq meyillər də mövcud idi. Demək lazımdır ki, orfoqrafik normanın bu cür tez- tez dəyişdirilməsi, fikir ixtilafları ədəbi dilin tarixini bilməməkdən, fonetik-tələffüz, orfoqrafik-yazı ənənələrinə əslində biganə münasibətdən irəli gəlirdi – haradasa tarixə vulqar baxışın nəticəsi idi. Ümumiyyətlə, 20-30-cu illərin təcrübəsi də göstərdi ki, normanı təzədən yaratmaq, əsrlər boyu davam edib gələn prinsipləri məhv edib yeni prinsiplər tətbiq eləmək mümkün deyil. 20-ci, eləcə də 30-cu illərdə Azərbaycanın müxtəlif rayonlarından Bakıya gələnlərin sayı artır, bu da fonetik- tələffüz mühitinə təsir etməklə yanaşı, gedən müzakirələrə də ton verir, başqa sözlə, müzakirələr daha demokratik kontekstdə gedir. Ona görə də 30-cu illərdə ədəbi dilin fonetik-orfoqrafik norması əsasən müəyyənləşir (daha doğrusu, təbii-qanuni müəyyənlik təsbit olunur). 40-cı, 50- ci illərdə məhz müəyyənləşmiş fonetik-orfoqrafik normanın
1 A.Məhərrəmov. Azərbaycan ədəbi dilinin sovet dövrü, səh. 83. 47 daha da dəqiqləşdirilməsi (prinsiplər yox, faktlar) üzərində iş gedir. 1 yanvar 1940-cı ildə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin qərarı ilə rus qrafikası əsasında yaradılmış əlifbaya keçilir; birinci növbədə onu qeyd etmək lazımdır ki, ərəb əlifbasından latın əlifbasına keçid geniş müzakirə edildiyi halda, rus əlifbasına keçid bir-iki ildə baş verir, prinsip etibarilə mübahisəyə səbəb olmur… Mübahisə ancaq onun üzərində gedir ki, rus əlifbasında mövcud olan я ,
, e, ц , ь , ъ hərfləri də Azərbaycan dili üçün məqbuldur, ya yox. S.Vurğun bu barədə yazırdı: «Mənim düşündüyümə görə, əlifba kulturasının birinci şərti odur ki, hərflərin sayı mümkün qədər az olsun. Əgər dilimizi tamamilə ifadə etmək şərtilə 32 hərf saxlaya bilsək, yaxşı olar. Əksinə, hərflərin sayını çoxaltmaq yolu ilə getsək, bu, əlifbanın zəifliyinin birinci əlaməti olar. Odur ki, hərflərin sayı məsələsində biz xəsis olmalıyıq. Ona görə də я ,
, e, ц və ь
hərflərinin bizim əlifbaya daxil edilməsinə mən ziddəm, çünki bu hərflərin ifadə etdikləri səslər Azərbaycan dilində yoxdur…»
1 . Bununla belə я , ю , e, ц hərfləri Azərbaycan əlifbasında saxlanılır, yəni demokratizm bu nöqtədə də pozulur. 40-cı illərin ortalarında mətbuat həmin hərflərin əlifbadan çıxarılması barədə təkliflər verir. Ц hərfi 1947-ci ildə, я , ю , e hərfləri isə (e hərfi ə əvəzinə işlənir) 1958-ci ildə əlifbadan çıxarılır. 40-50-ci illərdəki müzakirələr orfoqrafiya qaydala- rının təkmilləşməsinə kömək edir; 1940-cı ildə tərtib olunmuş qaydalardan sonra bu sahədə görülən işlər öz əksini 1946-cı, 1950-ci, 1951-ci illərin layihələrində tapır.
1 «Kommunist» qəzeti, 12 may 1939-cu il. 48 24 fevral 1954-cü ildə isə Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yeni orfoqrafiya qaydalarını təsdiq edir. Bununla belə, 1955-ci ildə yeni layihə təqdim olunur, həmin layihə 1958- ci ildə təsdiq edilir. 40-50-ci illərdə ədəbi dildə orfoqrafik sabitlik yaratmaq məqsədi ilə gedən müzakirələr, şübhəsiz ki, 20- 30-cu illərdəkindən fərqlənir; ikinci mərhələdə diqqət orfoqrafiyanın daha konkret məsələlərinə (məsələn: apostroflu sözlərin yazılışı, şəkilçilərin yazılışı, mürəkkəb sözlərin yazılışı və s.) verilir, təkcə fonetik deyil, morfonoloji hadisələr təsbit edilir. Məhz 40-cı illərdə orfoqrafiyanın üç prinsipi (fonetik, morfoloji, tarixi- ənənəvi prinsiplər) nəzəri şəkildə qiymətləndirilir. 40-50-ci illərdə fonetik-orfoqrafik normanın sabitləşməsində filoloji-linqvistik tədqiqatların xüsusi əhəmiyyəti olur; məsələn, D. Quliyevin «Azərbaycan dili orfoqrafiyası haqqında» məqaləsində orfoqrafiyanın üç prinsipi qeyd edilir və müəllif göstərir ki, orfoqrafiya qaydalarının tərtibində həmin prinsiplərə riayət etmək lazımdır 1 . Eyni məsələlər A.Əfəndiyevin 2 , Ə.Dəmirçizadə- nin 3
4 məqalələrində də qeyd edilir. 1960-cı ildən sonra Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydalarında elə bir ciddi dəyişiklik edilmir; nisbətən diqqəti cəlb edən dəyişmə apostrofun funksiyalarının azal-
1 D. Quliyev, Azərbaycan dili orfoqrafiyası haqqında. «Müəllimə kömək» məcmuəsi, 1940, № 1. 2 A.Əfəndiyev. Azərbaycan dilinin imla qaydaları haqqında. – «Ədəbiyyat» qəzeti, 29 iyun 1944-cü il. 3 Ə.Dəmirçizadə. İmlamız haqqında. – «Azərbaycan müəllimi» qəzeti, 1946, № 25. 4 M.Ş.Şirəliyev. Ədəbi dilimizin zərurəti məsələləri. – «Kommunist» qəzeti, 23 fevral 1944-cü il. Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|