A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
30 verilib-verilməməsi, hər şeydən əvvəl, dilin öz təbiəti, lüğət tərkibinin, söz yaradıcılığının tipologiyası ilə bağlıdır. Prinsip etibarı ilə, proses SSRİ xalqlarının yazı ənənəsi olan ədəbi dillərində həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət münasibətinə görə oxşardır: keyfiyyət planında – ənənəvi leksika sosialist məzmununa uyğunlaşır, həmin prinsiplə yeni sözlər yaradılır; kəmiyyət planında – bütün mərhə- lələrdə olduğu kimi, yeni yaranan sözlər arxaikləşən söz- lərdən çox olur, ən çox ictimai-siyasi leksika yaranır və arxaikləşir 1 , çünki təfəkkürün bu sahəsi daha sürətlə inkişafda olur. Sovet dövründə Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərki- bində sistem-struktur münasibətlərinin yeni sahələri müəy- yənləşir. 30-cu illərdən etibarən kənd təsərrüfatının intensiv inkişafı, kollektivləşmə, sənayeləşmə prosesləri, bir qədər sonra elmi-texniki inqilabın sürətlə irəliləyişi leksik normada funksional baxımdan təbəddülat yaradır. Üslub- ların inteqrasiya prosesi gedir, deyək ki, elmi üslubda işlənən sözlər başqa üslublara, hətta danışıq dilinə keçir. Elmi-texniki inqilab hər sahədə, o cümlədən ictimai münasibətlər sahəsində özünü büruzə verir, mədəni-mənəvi mühitdə təbəddülat əmələ gəlir; texnika nəinki iqtisadi- təsərrüfat, hətta sosial-psixoloji aləmdə də dəyişiklik yaradır: 50-ci illərdən etibarən lüğət tərkibinə qarşı- sıalınmaz bir surətdə elmi-texniki leksika, abreviaturaların bütöv bir sistemi daxil olur. 50-ci, 60-cı illərdə ədəbi dilin lüğət tərkibinə gələn elmi-texniki leksika həcminə, funksional fəallığına görə ancaq 20-ci, 30-cu illərdə gələn ictimai-siyasi leksika ilə müqayisə oluna bilər; 20-ci, 30-cu illərdə ədəbi dilə gələn ictimai-siyasi leksika dil
1 Н.А.Шарапов. Пути развития лексики современного таджикского литературного языка, АДД, Баку, 1974, стр. 4-5. 31 təfəkküründə nə qədər aparıcı qüvvəyə, psixoloji çəkiyə malik olursa, 50-ci, 60-cı illərdə gələn elmi-texniki leksika da o qüvvədə, o çəkidədir. 60-cı, 70-ci illərdə ədəbi dil xalq dilinə (birinci növbədə, ədəbi-bədii dildə xalq dilinə qayıdış baş verir) nə qədər yaxınlaşırsa da, elmi-texniki leksikanın ümumi dil mühitində yaratdığı təəssürat yenə güclü olur, müxtəlif leksik-semantik sahələrə də təsir edir, stilizasiya imkanlarının novatorluğu ilə diqqəti çəkir. K. M. Musayevin qeyd etdiyi kimi, «elmi-texniki tərəqqinin güclü inkişafı ilə bağlı olaraq beynəlxalq leksik fondun, xüsusən elmi-texniki terminologiyanın genişlənməsi hesabına demək olar ki,
bütün türk dillərinin terminoloji tərkibində böyük dəyişikliklər baş vermişdir», şübhə yox ki, «milli dillərdə terminlərin yaradılması heç də həmişə həmin ərazidə sənayenin və elmin inkişaf səviyyəsi ilə müəyyən edilmir. Elmi-texniki terminologiya öz mahiyyəti etibarilə əhəmiyyətli dərəcədə beynəlmiləl xarakter daşıyır, çünki müasir dövrdə hər bir yeni kəşf, elm və texnikanın yeni nailiyyəti bütün xalqların malı olur. Xalqların ictimai-siyasi inkişafı da qanunauyğun şəkildə beynəlxalq ictimai-siyasi terminologiyanın yaranması ilə bağlıdır» 1 .
leksikanın təsiri onun strukturunda müəyyən münasibətlər yaradır: milli (yaxud artıq milliləşmiş) olanla beynəlmiləl olan qarşılaşır; bu xüsusiyyət bütün türk dillərində özünü göstərir. 2 Qarşılaşma bir qayda olaraq funksional-üslubi diferensiasiyanın ədəbi dildəki dərinliyi ilə idarə olunur, belə ki, adətən beynəlmiləl söz elmi, yaxud elmi-texniki
1 К.М.Мусаев. Современная терминология литературных тюркских языков Советского Союза. – СТ, 1981, № 6, стр. 9-10. 2 Yenə orada. 32 ədəbiyyatın, milli (eləcə də milliləşmiş) söz isə, məsələn, bədii ədəbiyyatın dilində mühafizə edilir. Şübhəsiz ki, həm beynəlmiləl olanı, həm də milli olanı yaşadan ictimai- mədəni baza mövcuddur və bunlar dil təfəkküründə öz proyeksiyasını tapır, nəticədə, lüğət tərkibində paralel- sinonim vahidlərin yaşaması üçün şərait əmələ gəlir. Sovet dövründə Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişafını xarakterizə edən əlamətlərdən ən mühümü inkişafın bütün mərhələlərində daxili imkanlara üstünlük verilməsidir; bu həm dilin daxili leksik-semantik poten- siyasının genişliyini, həm də onun elastikliyini – stilizasiya imkanlarını nümayiş etdirir. Şübhəsiz, ictimai-siyasi, mədəni-mənəvi proseslərin nitq prosesləri ilə daxili əlaqədə getməsi, milli-mədəni təfəkkürün bütün sahələr üzrə diferensial inkişafı da burada şərtdir. Əgər milli-mədəni təfəkkür, məsələn, elmi-texniki tərəqqini qəbul etməyə hazır olmasaydı, heç elmi-texniki leksika da lüğət tərkibinə daxil ola bilməzdi, kənar üslublara, deyək ki, bədii, yaxud publisist üsluba isə ümumiyyətlə keçə bilməzdi. Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişafının istər tarixi-ictimai, istərsə də linqvistik-qneseoloji qanunauy- ğunluqları qədim yazı ənənələri olan digər SSRİ xalqları dilləri lüğət tərkibinin inkişaf qanunauyğunluqları ilə tipoloji oxşarlığa malikdir. Bu hal həmin inkişaf xüsu- siyyətlərinin universallığını təsdiq edir. Elmi-dilçilik təfəkkürü 30-cu illərdən etibarən Azərbaycan ədəbi dili tarixinin sovet dövrünü keyfiyyətcə fərqli bir mərhələ kimi dərk edir, belə ki, sovet dövrünün əlamətdar cəhətləri ədəbi dildə məhz bu zaman diqqəti cəlb edəcək şəkildə faktlaşır; 30-cu illərin sonlarından başlayaraq, ədəbi dilin sovet dövründəki inkişafı ilə inkişaf prosesinin izlənməsi – elmi-dilçilik dərki bir qayda olaraq
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|