A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
443
onun kəsif fars şovinisti siyasətinə qarşı gəlirdi, qapıp aradan aparırdı. Bu iki köpək-cocuq ingilis-Əmrkayi quduz itlər hər bir şeydən çox Azərbaycan xəlqinnən və onun şirin ana dilinnən qorxurdu…» («Koroğlu» məcəlləsi, № 1, səh. 3). İnqilab gedişində ədəbi dilin ictimai məzmunu artır; buna uyğun olaraq lüğət tərkibi də zənginləşir, dilə ictimai- siyasi leksika gəlir, lakin etnoqrafik və klassik nitq leksi- kası işləkliyini itirmir, – çünki inqilabın özü məhz etnoqrafik və klassik təfəkkür fonunda yetişir.
Keçdi gecə, gün çatdadı, birdən ana yurdu Xalq ilə gəlib göz qabağında səfə durdu. Hamı qol açırlar, məni səslirlər ki, gəl, gəl! Gəl dərdini söylə bizə, qürbət səni yordu, Rəsmi dilimiz, düzdü ki, farsidi, gözəldi, Amma nə gözəldi ana dili, ana yurdu! Allah biliri mən ki, nə seyr etdimü gördüm, Gördüm öz əlimlə ürəyimi iki böldüm. (H. Ş. Rəhgüzər)
Gecə, gün (gün çatdadı), qürbət və s. leksik obrazlar klassik nitq təfəkkürünün məhsuludur, lakin inqilabi oyanış həmin leksik obrazlara yeni məzmun verir: gecə – şah rejimi, günün çatdaması – inqilabi hərəkatın qələbəsi, qürbət – siyasi mühacirətdir; məsələ burasındadır ki, yeni məzmun sözə klassik məntiqlə verilir və bu cəhət Cənubda lüğət tərkibinin leksik-semantik inkişafının əsas göstə- ricilərindən biridir.
Gecə-gündüz, isti-soyuq, yay-qış daim çevrilir, Zaman dönər, dövran keçər, eldən ancaq dil qalar. Cərəs səsi qəfildən cumar dərin sükuta,
444
Karvandansa düşərgədə xamuş olan kül qalar. (Q. Məcdfər)
Sözə klassik münasibətin inqilabi təfəkkürə xidmət etməsi bu mətndə özünü aydın şəkildə göstərir; gecə- gündüz, soyuq-isti, qış-yay qarşılaşdırmaları zaman- dövran-karvan poetik sinonimliyi ilə estetik əlaqədə təqdim olunur: kül daha güclü leksik obrazdır – «nəticə» deməkdir. «Cərəs səsi» – inqilabın səsidir, «dərin sükut» – əzilən xalqın mənəviyyatıdır... Göründüyü kimi, mətn ancaq sözün sözə klassik «estetik münasibəti üzərində qurul- muşdur
1 . İnqilabdan sonra şifahi xalq ədəbiyyatının dili üçün xarakter olan leksika da canlanır; Cənub şairlərinin dilindən gətirdiyimiz nümunələr bunu təsdiq edir:
Xalq üz qoydu üsyana, Zülmün evi daşlandı. Şahın köhnə pambığı Bir ildə hallaclandı. Bütün İran bir oldu. İnqilablar başlandı. Şah qağa qaçdı getdi, Dağları aşdı getdi. Didərgin düşdü getdi, Dərbədər oldu getdi... (B. Elçin)
1 Söz – dil üçün bir faktdırsa, ədəbiyyat (ədəbi-bədii) təfəkkür üçün başqa faktdır; «Ədəbiyyatın dili konnotativdir, yəni çoxmənalıdır və çoxlu assosiasiyalar doğurmaq gücünə malikdir» ( Ц.Тодоров. Понитие литера- туры. — Семиотика, М., изд, «Радуга», 1983, стр. 832 ); Cənubda ədəbi dilin lüğət tərkibi, əsasən, ədəbi-bədii dilin ixtiyarında olduğu üçün (və əlavə edək ki, publisistika da burada çox zaman bədii publisistika kimi çıxış edir) sözə semiotik münasibətin həmin tipi fəaldır. 445
Daşlanmaq (müq. et: daşı atılmaq), hallaclanmaq: düzəltmə sözləri folklor söz yaradıcılığı prinsipi ilə, yəni leksik vahidin etnoqrafik-poetik cilası tökülmədən yaradıl- mışdır; həm də bu sözlər frazeoloji əhatədə verilmişdir: zülmün evi daşlanmaq, köhnə pambığı hallaclanmaq, – göründüyü kimi, həmin frazeoloji birləşmələr də ciddi şəkildə folklor (yaxud danışıq dili) semantikasına uyğundur. Bir olmaq, şah qağa tipli ifadələr danışıq ifadələridir, – bu cür əslində poetik məqamda işlənmə təcrübəsi az olan vahidlərin səxavətlə şeir dilinə gətirilməsi Cənub üçün təbii haldır. Dağları aşdı, getdi – nağıl ifadəsidir, metaforik məzmuna malikdir; burada isə satirik məna qazanır və didərgin düşdü, dərbədər oldu ifadələrindəki satirik tonla uyğunlaşır. Deməli, leksik (yaxud frazeoloji) vahid. Cənub şeirinin dilində folklordan gəldiyi keyfiyyətdə reallaşdığı kimi, aktuallaşdırılaraq da işlənir, – bu, şübhəsiz, sözə, onun leksik-semantik və poetik məzmununa funksional (ictimai varlığın tələbi ilə) yanaşılması ilə əlaqədardır.
Ayıl, günəş, ayıl, günəş, Ölkəmizə yayıl, günəş!.. Çıx dərələr qucağından, Od götürək ocağından, Zər saçları yay üzünə, Həsrət qalsın ay üzünə. Zülmət bağrın oya-oya, Çıx üfüqü qana boya… (M. Şami)
Bu mətndə isə lüğət tərkibi xalq nəğmələrinin leksika- sına uyğundur; ayıl, yayıl, yay, boya tipli vahidlərdir – onlar əsrlər boyu folklor dilində işlənilmişdir. Üfüqü qana 446
boyamaq metaforası da söz; həssaslığı, ümumən, Cənub şeirinin leksik poetikası barədə məlumat verir; məlum olur ki, burada sözə tarixi münasibət əsasən dəyişmir – priyomlar, ifadə üsulları müəyyən dəyişmələrlə (başqa sözlə, deformasiya olunmaqla) bir qayda olaraq mühafizə edilir. Şübhəsiz, «dilin inkişafının bütün dövrlərində» lüğət tərkibinin vahidi kimi söz ayrıca şəkildə deyil, ümumi leksik-semantik sistemin mikroelementi kimi fəaliyyət göstərir, onun semantik təkamülünü sintaqmatik münasi- bətdə olduğu vahidlər, işlənmə şəraiti və tezliyi müəyyənləşdirir» 1 – məsələyə bu nöqtədən yanaşdıqda, Cənubda ədəbi dilin lüğət tərkibində folklordan, yaxud birbaşa məişət ünsiyyətindən gələn etnoqrafik-məişət leksikası leksik-semantik sistemdəki mürəkkəb sintaq- matik, eyni zamanda assosiativ münasibətin ifadəsidir, yəni tarixən dil təfəkkürünün özündə müəyyənləşmiş hadisədir.
Dillən, sazım, dillən, sazım! Misri səslə elim coşsun. Qızılüzən aşıb-daşsın, Savalana mahnı qoşsun. El şairi Məftun oğlu, Kəlmələr od-alovlu… (B. Zəmani)
Yuxarıda M.Şaminin şeirindən verdiyimiz parçada da müraciət B. Zəmaninin şeirindəki kimi idi; müqayisə edək: Ayıl, günəş, ayıl, günəş – Dillən, sazım, dillən, sazım… Əslində, bu sintaktik analogiyadır; lakin sözün sintaqmatik yeri baxımından həm də leksik-semantik analogiyadır – heç olmasa ona görə ki, ayılmaq ilə dillənmək arasında
1 İ.Məmmədov. Azərbaycan dili semasiologiyasına giriş, Bakı, ADU nəşri, 1988, səh. 68. Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|