466
Şərq və Qərb mədəniyyətlərinin Azərbaycanda qovuşması
prosesi gedir, həmin proses sovet dövründə güclənir və
keyfiyyət həddinə çatır; elə bunun nəticəsidir ki, ədəbi
dildə həm Şərq, həm də Qərb mədəni təfəkkürünün məh-
sulu olan leksik vahidlərin paralel işlənməsi qanuni-ləşir –
bu cür paralellik mürəkkəb qneseoloji prosesin nəticəsidir,
təkcə linqvistik deyil, ümumən fəlsəfi-tarixi məzmuna
malikdir. Müxtəlif milli-coğrafi kontekstlərdə təşəkkül
tapmış mənəvi mədəniyyətlərin qovuşmasına tərcümə
intensiv şəkildə təsir edir; Azərbaycan dilinə tərcümənin
həcmi kifayət qədər geniş olduğundan lüğət tərkibinin
zənginləşməsində mühüm mədəni-linqvistik faktor kimi
onun rolu diqqəti çəkir – tərcümə gedişində müxtəlif üslub-
ların leksik-semantik potensiyasının artımı müşahidə edilir:
bədii üslub metaforalarla, realiyalarla, elmi üslub termino-
logiya ilə, publisist üslub dövrün ictimai-iqtisadi məzmu-
nunu ifadə edən vahidlərlə və s. zənginləşir. Azərbaycan
ədəbi dilinin lüğət tərkibinin inkişafına tərcümə iki istiqa-
mətdə təsir» edir: həm bilavasitə – lüğət tərkibini alınma
sözlərlə zənginləşdirir, həm də bilavasitə yeni leksik ifadə
imkanlarını üzə çıxarır, dilin daxili potensiyasını real-
laşdırır, passiv vahidləri «kommunikativ istehlaka» buraxır.
Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin zənginləşməsi
anlayışında ehtiva olunan spesifik sahələr mövcuddur –
buraya əsasən, qısaltmalar (abbreviaturalar) və onomastika
daxildir: qısaltmalar Azərbaycan ədəbi dilində məhz sovet
dövründə formalaşır, onomastika isə sovet dövründə
keyfiyyətcə dəyişir.
Lüğət tərkibinin qısaltmalar hesabına zənginləşməsi
onun texniki imkanlarının artması ilə nəticələnir, beləliklə,
ədəbi dil elmi-texniki informasiyanı getdikcə daha dəqiq
ifadə edir. Qısaltmaların mənşəcə mənsubiyyəti də maraq
467
doğurur, bu, ədəbi dilin lüğət tərkibinin mənşəcə təsnifinə
müvafiqdir, yəni ümumi funksional prosesdə ehtiva olunur.
Sinonimiya imkanlarının genişlənməsində qısaltmalar
spesifik rola malikdir; onlar adlandırma prinsipi ilə sintak-
tik vahidlərlə qarşılaşdırılır, beləliklə, müxtəlif funksional
üslub sahələrində, xüsusilə elmi-texniki mətnlərin dilində
bu cür sinonim variantlar işlənir.
Onomastik sistem lüğət tərkibində gedən struktur-
semantik inkişaf prosesini bir qədər spesifik şəkildə əks
etdirir – sovet dövründə Azərbaycan antroponimiyasında,
toponimiyasında, eləcə də onomastikanın digər sahələrində
mövcud ictimai-siyasi, mənəvi dəyişikliklərə (həmin dəyi-
şikliklərin inqilabi məzmununa) uyğun tarixi-mədəni uni-
fikasiya prosesi getmiş və getməkdə davam edir; ədəbi
dilin lüğət tərkibinin zənginləşmə prinsipləri onomastik
leksikanın təşəkkülü qaydalarını da müəyyən edir, nəticədə,
həmin prinsiplərin universiallığı təsdiq olunur.
Sovet dövründə Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin
zənginləşmə – inkişafında daxili imkanlarla başqa dillərin
təsiri vəhdətdə çıxış edir, ədəbi dilin demokratik əsaslar
üzrə yenidən qurulması onun daxili imkanlarını fəallaş-
dırdığından həmin vəhdət prinsip etibarilə daxili imkanların
xeyrinədir. Beləliklə, həm analitik-sinxron, həm də sintetik-
diaxron təhlil əsasında sovet dövrü Azərbaycan ədəbi dili
lüğət tərkibinin əsas inkişaf qanunauyğunluqlarını aşkar-
lamaq mümkündür – bunlar aşağıdakılardan ibarətdir:
– Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibi sovet dövrünə
çoxəsrlik ifadə-nitq potensialı, müəyyən normaları, funk-
sional imkanları, yəni keyfiyyət xüsusiyyətləri ilə gəlir və
bu keyfiyyət sovet dövründə lüğət tərkibinin inkişaf-zən-
ginləşmə prinsiplərini də müəyyən edir;
– inqilabdan sonra Azərbaycan ədəbi dilinin funk-
468
sional imkanları həm linqvistik, həm də ekstralinqvistik
baxımlardan genişlənir, leksik-terminoloji norma elmi
nəzarət altında inkişaf edir, lüğət tərkibi əvvəlki dövrlər-
dəkindən fərqli olaraq birbaşa demokratik-kütləvi sosial
bazaya dayanır;
– inqilabın qələbəsi ilə Azərbaycan ədəbi dili lüğət
tərkibi məzmunca milli sosialist əsasları üzərində yenidən
qurulur – yeni dünyanın anlayışları leksik-semantik sistem-
də faktlaşır, köhnə dünyanın anlayışları isə sıxışdırılır,
tədricən passivləşir və nəticədə, lüğət tərkibinin, prinsip
etibarı ilə, yeni norması yaranır.
Şübhəsiz, sovet dövründə Azərbaycan ədəbi dili lüğət
tərkibinin inkişafının müstəqil kontekst kimi tədqiqata cəlb
edilməsi, birinci növbədə, ictimai təfəkkürün sosialist
formasının təşəkkülü ilə bağlıdır – bu, proses tədricən gedir
və leksik-semantik normativliyin yeni sistemini müəyyən-
ləşdirir, ona görə də sovet dövründə Azərbaycan ədəbi dili
lüğət tərkibinin inkişafı onun yeni ictimai təfəkkür forma-
sına uyğunlaşması prosesi kimi də (lakin mütləq-
ləşdirilmədən) şərh oluna bilər. SSRİ xalqları dil-lərinin, o
cümlədən türk dillərinin materialları da bunu təsdiq edir.
Lüğət tərkibinin inkişafının funksional-üslub kon-
teksti var – ictimai-mədəni təfəkkürün diferensiallıq səviy-
yəsini də ictimai-mədəni təfəkkürün dialektikası müəyyən
edir. Ədəbi dilin lüğət tərkibinin hər hansı mərhələdəki
normativliyi bu mənada dil normativliyindən çox nitq
normativliyidir.
Nəhayət, onu da qeyd edək ki, sovet dövründə Azər-
baycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişaf qanunauyğun-
luqlarının müxtəlif istiqamətlərdə tədqiqi eyni zamanda
mürəkkəb metodiki-nəzəri sistem verir, lakin bu sistemin
getdikcə təkmilləşməsinə də ehtiyac duyulur. edir.
469
İXTİSARLAR
A – «Azərbaycan» jurnalı
AQ – «Azərbaycan qadını» jurnalı
AG—«Azərbaycan gəncləri» qəzeti
AM—«Azərbaycan müəllimi» qəzeti
AP – «Azərbaycan pioneri» qəzeti
B – «Bakı» qəzeti
QJ – «Qobustan» jurnalı
Ə – «Ədəbiyyat» qəzeti
Əİ – «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti
İ – «İdman» qəzeti
İM – «İnqilab və mədəniyyət» jurnalı
YY – «Yeni yol» qəzeti
K – «Kommunist» qəzeti
KH – «Kənd həyatı» jurnalı
Gİ – «Gənc işçi» qəzeti
Mİ – «Maarif işçisi» jurnalı
MM – «Maarif və mədəniyyət» jurnalı
RK – «Revolyusiya və kultura» jurnalı
SK – «Sovet kəndi» qəzeti
CT – «
Советская тюркология
» jurnalı
U – «Ulduz» jurnalı
470
Ə D Ə B İ Y Y A T
К.Маркс. Капитал. I том, Госполитиздат, 1955.
F.Engels. Sosializmin utopiyadan elmə doğru inkişafı.
Bakı, 1974.
K.Marks və F.Engels. Seçilmiş əsərləri. III cild, Bakı,
1983.
V.İ.Lenin. Əsərləri. 5-ci nəşr, 11, 15, 20, 21, 23, 24,
26, 27, 30, 31, 36, 37, 40-cı cildlər.
Sov.İKP Proqramı. Yeni redaksiya. Bakı, Azərnəşr,
1985.
Абаева М.М. Взаимовлияние и взаимообогащение
культур социалистических наций (в период строи-
тельства коммунизма), Ашхабад, Изд. «Илым», 1976.
Abbasova N.K. C.Cabbarlı dramaturgiyasında söz.
Bakı, «Yazıçı» nəş., 1983.
Ağazadə F. Türkcəni zənginləşdirmək yolları. –
«Maarif işçisi», 1926, № 8-9.
Adilov M.M. Müasir Azərbaycan dilində abbrevasiya,
nam. dis., Bakı, 1986.
Adilov M. İ. Qəzet dili, Bakı, ADU nəş., 1973.
Adilov M.İ. S.Rəhimovun bədii üslubu və «Şamo»-
nun dili haqqında. «Azərbaycan» jur., 1965, № 7.
Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti, Bakı, «Elm»
nəşr., 1975.
Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, I, II, III, IV c., Bakı,
Azərb. SSR EA nəş., 1966, 1980, 1983, 1987.
Azərbaycan ədəbi dili tarixi (Sovet dövrü), Bakı,
«Elm» nəş., 1982.
Azərbaycan bədii dilinin üslubiyyatı (oçerklər), Bakı,
«Elm» nəş., 1970.
Акуленко В.В. Вопросы интернационализации
471
словарного состава языка, Харьков, 1972.
Асланов А.А. Обогащение словарного состава
азербайджанского литературного языка в советский
период, АКД, Баку, 1953.
Aslanov Ə.A. Lenin milli siyasəti və Azərbaycan
dilinin yeni mərhələsi. Bakı, «Bilik» cəmiyyəti nəşri, 1980.
Axundov A.A. Dil və üslub məsələləri, Bakı, «Gənc-
lik» nəş., 1957.
Axundov A.A. Şair və söz. – «Azərbaycan» jur.,
1957, № 7.
Базиев А.Т., Исаев М.И. Язык и нация, М., 1973.
Баскаков А.Н. Отражение социалистической куль-
туры в современном азербайджанском литературном
языке. Х Взаимоотношение развития национальных
языков и национальных культур, М., изд. «Наука»,
1980.
Баскаков Н.А. Современное состояние термино-
логии в языках народов СССР. – «Вопросы терминоло-
гии», М., изд. АН СССР, 1961.
Будагов Р.А. Что такое развитие и совершен-
ствование языка, М., изд. «Наука», 1977.
Велиев Э.З. Словообразование в современном
азербайджанском языке на базе русско-интернацио-
нальной лексики, дис. канд. наук, Баку, 1986.
Verdiyeva Z., Ağayeva F., Adilov M. Azərbaycan
dilinin semasiologiyası, Bakı, «Maarif» nəş., 1979.
Qasımov M.Ş. Azərbaycan dili terminologiyasının
əsasları. Bakı, «Elm» nəş., 1979.
Гасымов М.Ш. Из истории образования и раз-
вития терминологии в Азербайджане. – Тюркская лек-
сика и лексикография, М., изд. «Наука», 1973.
Qurbanov A.M. Müasir Azərbaycan ədəbi dili, Bakı,
472
«Maarif» nəş., 1985.
Qurbanov A.M. Müasir Azərbaycan dilinin lüğət
tərkibi, Bakı, APİ nəşri, 1964.
Qurbanov A. M. Azərbaycan onomastikası, Bakı, APİ
nəşri, 1986.
Дешериев Ю.Д. Закономерности развития и
взаимодействия языков в советском обществе, М., изд.
«Наука», 1966.
Дешериев Ю.Д. Отражение развития материаль-
ной и духовной культуры советских в литературных
языках автономных республик, областей, округов. –
Взаимоотношение развития национальных языков и
национальных культур, М., изд. «Наука», 1980.
Dəmirçizadə Ə.M. Azərbaycan ədəbi dilinin inkişaf
yolları, Bakı, 1958.
Dəmirçizadə Ə.M. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı,
Bakı, 1962.
Джунусов М.С. Взаимообогащение национальных
культур и развитие национального-русского двуязычия.
– Взаимоотношение развития национальных языков и
национальных культур. М., изд. «Наука», 1980.
Zeynalov F.R. Sovet dövründə Azərbaycan dilində
ictimai və siyasi sözlərin əmələ gəlməsinə dair bəzi
qeydlər. – ADU-nun filoloji fakültəsinin əsərləri, 1958.
Əlibəyzadə E.M. Azərbaycan dilinin sovet dövründə
inkişafı və zənginləşməsi haqqında. – Azərb. SSR EA-nın
Xəbərləri, 1955, № 4.
Əfəndiyeva T.Ə. Azərbaycan dilinin leksik üslubiy-
yatı, Bakı, «Elm» nəş., 1980.
İbrahimov M.Ə. Azərbaycan dili, Bakı, Azərb. SSR
EA nəş., 1957.
İbrahimov M.Ə. Cənub sovqatı. «Azərbaycan» jur-
473
nalı, 1981, №5.
İmla lüğəti, Bakı, 1929.
Исаев И.М. Языковое строительство как один из
важнейших экстралингвистических факторов развития
языка. – Язык и общество, М., изд. «Наука», 1968.
Исрафилова Р.Д. Обогащение в советский период
словарного состава азербайджанского языка за счет
внутренних ресурсов и отражение его в словарях, АКД,
Баку, 1971.
Kazımova R.C. Sovet hakimiyyəti illərində Azərbay-
can dilinin lüğət tərkibinin zənginləşməsi. – Azərb. SSR
EA-nın Xəbərləri, 1952, № 6.
Kazımov Q.Ş. Komik-bədii vasitələr, Bakı, «Yazıçı»
nəş. 1983.
Керимов Л.Г. Научно-технический прогресс и
обогащение словарного состава современного азербай-
джанского языка АКД Баку, 1983.
Лопатин В.В. Рождение слова. Неологизмы и
окказиональные образования. М., изд. «Наука», 1973.
Мамедов И.О. Лексика газеты «Коммунист»,
АКД, Баку, 1974.
Мамедова З. Расширение значения слов в
современном азербайджанском языке, АКД, Баку, 1984.
Məmmədov N.N. Dilçiliyin əsasları, Bakı,
Azərtədrisnəşr, 1961.
Məhərrəmov A. M. Azərbaycan ədəbi dilinin sovet
dövrü, Bakı, APİ nəşri, 1961.
Məhərrəmova R. C. Azərbaycan sovet nəsrində bədii
dil və stil məsələləri, – «Azərbaycan» jur., 1953, № 6.
Мусаев К.М. Современная терминология литера-
турных тюркских языков Советского Союза. – Совет-
ская тюркология, 1981, № 6.
474
Мусаев К.М. Основные проблемы изучения
лексики тюркских языков. – Советская тюркология,
1978, № 9.
Müasir Azərbaycan dili, I c., Bakı, «Elm» nəş., 1978.
Orucov Ə.Ə. Terminoloji leksika haqqında bəzi
qeydlər. – Nitq mədəniyyəti məsələləri, Bakı, «Elm» nəş.,
1969.
Orfoqrafiya lüğəti, Bakı, Azərnəşr, 1940.
Peyfun M. Azərbaycanca-farsca lüğət, Tehran,
«Neşre-da-neşpaye», 1983.
Первый Всесоюзный Тюркологический съезд
(Стенографический отчет), Баку, 1926.
Поливанов Е.Д. Революция и литературные языки
Союза ССР. – Статьи по общему языкознанию., М.,
1968.
Рыт Е.М. Ленин о языке и язык Ленина, М, 1936.
Rüstəmov R.A. Sovet hakimiyyəti illərində
Azərbaycan dili lüğət tərkibinin rus dilinin təsiri ilə
zənginləşməsi. – Azərb. SSR EA Ədəbiyyat və dil
institutunun əsərləri, dilçilik seriyası, VI c., 1964.
Салманова С.Т. Роль большевистской печати в
обогащении словарного состава азербайджанского
литературного языка (1905-1920), АКД, Баку, 1958.
Соссюр Ф. Де. Труды по языкознанию. М., изд.
«Прогресс» 1977, стр. 235.
Сухотин А. Проблемы «сокращенных слов» в
языках СССР – Письменность и революция, сб. I, М.-
Л., 1933.
Terminologiya məsələləri, Bakı, «Elm» nəş., 1987.
Филин Ф.П. Современное общественное развитие
и проблемы, двуязычия. – Проблемы двуязычия. М.,
1972.
475
Ханазаров К.Х. Решение национально-языковой
проблемы в СССР, М., изд. Политиздат, 1977.
Хауген Эйнер. Языковой контакт. – Новое в
лингвистике вып., II, М, 1952.
Xudiyev N.M. Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin
inkişafı, (Sovet dövrü), Bakı, APİ nəşri, 1986.
Xudiyev N. M. Azərbaycan ədəbi dilinin zənginləşmə
yolları (Sovet dövrü), Bakı, APİ nəşri, 1987.
Hacıyev İ. Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycan
dilinin lüğət tərkibindəki dəyişikliklər haqqında bəzi
qeydlər. – «Azərbaycan məktəbi» jur., 1953, № 1.
Hacıyev T.İ. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi
dili, Bakı, «Maarif» nəş., 1977.
Hacıyev T.İ. Elmi-zehni səviyyə və bədii dildə
novatorluğun faktı. – «Azərbaycan» jur., 1980, № 10.
Hacıyev T.İ. Azərbaycan ədəbi dili tarixi, II hissə,
Bakı, «Maarif» nəş., 1985.
Həsənov H.Ə. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası,
Bakı, ADU nəşri, 1978.
Həsənov H.Ə. Söz və ad, Bakı, Azərnəşr, 1984.
Çobanov M.N. Azərbaycan antroponimiyasının
əsasları, Tbilisi, 1983.
Cavad Ə. Fənni istilahlar. – «Maarif və mədəniyyət»
jur., 1923, № 3.
Cahangirov M.P. Azərbaycan sovet şeirində məhəlli
və arxaik sözlər. – «Azərbaycan» jur., 1955, № 9.
Cəfərov S.Ə. Müasir Azərbaycan dili, Bakı, «Maarif»
nəş., 1982.
Cəfərov S.Ə. Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı,
Bakı, ADU nəşri, 1960.
Şirəliyev M.Ş. İstilahlar yaradılmasında əsas
prinsiplər. – Dil institutunun əsərləri, Bakı, Azərb. SSR EA
476
nəş., I c., 1947.
Şirəliyev M.Ş. Sovet dövrü Azərbaycan ədəbi dilinin
inkişafı. – «Azərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi», 1957, I
bur.
Ширалиев М.Ш., Рагимов М.Ш. Азербайджанский
язык. – Закономерности развития литературных языков
народов СССР в советскую эпоху, М., изд. «Наука»,
1979.
Ширалиев М.Ш. К вопросу развития азербай-
джанского литературного языка в советский период –
10 лет АН Азербайджанской ССР (1945-1955), Баку,
1956.
Şıxlinski Ə. Döyüş sözlüyü (təlimnamə və nizamna-
mələri və elmi-hərbi kitabları çevirmək üçün yardımlıq),
Bakı, 1926.
477
MÜNDƏRİCAT
Giriş ............................................................................................. 3
I fəsil. Sovet dövrü Azərbaycan ədəbi dili: inkişaf
problemləri, normalar və üslublar haqqında ......................... 9
Ədəbi dil və onun lüğət tərkibinin bəzi inkişaf
problemləri .................................................................................. 9
Fonetik-orfoqrafik və qrammatik normalar .............................. 37
Üslublarin inkişafi ..................................................................... 54
II fəsil. Ədəbi dilin lüğət tərkibinin ümumi
mənzərəsi və inkişaf mərhələləri haqqında .......................... 76
Birinci mərhələ. 20-40-ci illərdə lüğət tərkibinin
inkişafı ....................................................................................... 82
Ikinci mərhələ. 40-80-ci illərdə lüğət tərkibinin inkişafı ........ 134
III fəsil. Ədəbi dilin lüğət tərkibinin daxili imkanlar
hesabına zənginləşməsi ......................................................... 175
Yeni sözlərin yaranması .......................................................... 177
Sözlərin semantik inkişafı ....................................................... 208
Ədəbi dilin zənginləşməsində leksik dialektizmlərin
rolu .......................................................................................... 218
Lüğət tərkibinin kalka yolu ilə zənginləşməsi ........................ 234
Onomastik sistemin zənginləşməsi ......................................... 241
IV fəsil. Ədəbi dilin lüğət tərkibinin alınmalar
hesabına zənginləşməsi ......................................................... 260
Alınma sözlərin struktur-semantik xüsusiyyətləri .................. 264
Sadə sözlər .............................................................................. 279
Düzəltmə
sözlər ...................................................................... 290
Mürəkkəb
sözlər ...................................................................... 343
Əlavəli
sözlər .......................................................................... 353
Alınmaların leksik-funksional paralelliyi ............................... 357
478
Abbreviaturalar (qısaltmalar) .................................................. 363
V fəsil. Ədəbi dilin lüğət tərkibinin tərcümə
ədəbiyyatı hesabına zənginləşməsi ....................................... 390
ƏLAVƏ. Cənubi Azərbaycanda ədəbi dilin lüğət
tərkibinin ümumi mənzərəsi ................................................ 439
Nəticə ...................................................................................... 456
Ixtisarlar .................................................................................. 469
Ədəbiyyat ................................................................................ 470
479
Nizami Xudiyev
AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİLİ
LÜĞƏT TƏRKİBİNİN İNKİŞAFI
(SOVET DÖVRÜ)
480
«Åëì âÿ Òÿùñèë» няшриййатынын äèðåêòîðó:
ïðîôåññîð Íàäèð ÌßÌÌßÄËÈ
Êîìïöòåð äèçàéíåðè: Zahid Məmmədov
Техники редактор: Рювшаня Низамигызы
481
Éûüûëìàüà âåðèëìèø 25.09.2012
×àïà èìçàëàíìûø 18.11.2012
Øÿðòè ÷àï âÿðÿãè 30. Ñèôàðèø ¹489
Êàüûç ôîðìàòû 60õ84 1/16. Òèðàæ 500
Êèòàá «Åëì âÿ Òÿùñèë» íÿøðèééàò-ïîëèãðàôèéà
ìöÿññèñÿñèíäÿ ñÿùèôÿëÿíèá ÷àï îëóíìóøäóð.
E-mail: elm_ve_tehsil@box.az
Òåë: 497-16-32; 050-311-41-89
Öíâàí: Áàêû, È÷ÿðèøÿùÿð, 3-úö Ìàãîìàéåâ äþíýÿñè 8/4.
Dostları ilə paylaş: |