A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
460
20-ci, həm də 30-cu illəri vahid tipologiya xarakterizə edir; əlbəttə, tipoloji vahidlik, yekcinslik dialektik məzmunda anlaşılmalıdır, belə ki, 1920-ci 1940-cı illərdə Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin normativ prinsipləri (struktur əsasları) müəyyənləşir və həmin əsaslar sonrakı mərhələdə ancaq funksional istiqamətdə təkamül prosesi keçirir, normativ dəyişmə müşahidə olunmur. 40-cı illərdən etibarən lüğət tərkibində nisbi sabitlik var, həmin keyfiyyət 80-ci illərə qədər qalır,
deməli, elə bu sabitlik keyfiyyətinə görə 40-cı illərdən etibarən ədəbi dilin lüğət tərkibinin sovet dövründəki inkişafında II mərhələ başlanır və bizim günlərə qədər davam edir; 30-cu illərin sonuna doğru faktlaşan aşağıdakı əlamətlər II mərhələ üçün xarakterikdir: 1) ədəbi dilin lüğət tərkibinin inkişafında daxili imkanların maksimum aktivliyi; (leksik-semantik artım daha çox ifadə – söz birləşməsi yaradıcılığı hesabına gedir); 2) rus-Avropa alınmalarının ədəbi dilə milli söz yaradıcılığı prinsipləri əsasında qəbul edilməsi (həmin sözlərin işlədilməsindəki hərc-mərclik 50-ci illərdən etibarən aradan qalxır); 3) ərəb-fars mənşəli sözlər həm məzmun, həm də forma planında daxili imkanlar tərəfindən idarə olunur, onun keyfiyyət göstəricisinə çevrilir. II mərhələdə iki yarımmərhələnin – 1940-1960-cı illər və 1960-1980-ci illərin avtonomluğu diqqəti cəlb edir; 40- cı, 50-ci illərdə I mərhələyə məxsus bəzi əlamətlər qalır, eyni zamanda II mərhələnin tipologiyası aşkarlanır, 60-cı, 70-ci illərdə isə II mərhələ bütün keyfiyyəti ilə özünü təsdiq edir – bu, lüğət tərkibində funksional-stilistik diferensiasiyanın dərinləşməsi ilə əlaqədar olaraq normanın sabitləşməsindən ibarətdir. 40-cı, 50-ci illərdə lüğət tərkibində gedən proseslərin hər bir funksional üslub üçün avtonomluğu meydana gəlir; nəticədə hər bir üslubun öz
461
kontekstində və ictimai-linqvistik funksiyasına müvafiq olan axtarışlar aparılır – lüğət tərkibinin üslubi diferen- siasiyası onun mənzərəsini də müəyyən edir. 60-70-ci illərdə iki mühüm meyil lüğət tərkibinin diferensi-asiyasını gücləndirir: bunlardan birincisi bədii üslubdan başlayıb sonra başqa üslublara yayılan demokratikləşmə (xalq danışıq dilinə, dialektlərə meyiletmə), ikincisi isə ETİ ilə əlaqədar elmi-texniki terminologiyanın axınından ibarətdir. Əslində, bu meyillər bir-birini kompensasiya edir; belə ki, demokratikləşmə prosesi ədəbi dili milli zəminə bağlayır, elmi-texniki terminologiya axını isə onu müasirləşdirir, nəticədə ədəbi dil elmi-mədəni inkişafın müasir tələblərinə cavab verməklə yaşamaq hüququnu təmin edir. Əlbəttə, sovet dövrü Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin bir keyfiyyət faktı kimi dərk edilməsi iki sinxron mərhələnin tarixi-dialektik münasibəti ilə də təsdiq olunur; normalaşma elə bir linqvistik-qneseoloji prosesdir ki, o həm ilkin normalaşmanı, həm də üslubi diferensiasiyanın sabitləşməsini ehtiva edir, – bu baxımdan, yəni geniş mənada normalaşma prosesi ədəbi dilin lüğət tərkibinin sovet dövründəki inkişafını bütövlükdə xarakterizə etmiş olur. Ona görə də sovet dövrü Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibi eyni zamanda ikinci aspektdən – bütöv bir tam halında nəzərdən keçirilməklə sintetik-diaxron aspektdən tədqiq edilir; bu cür tədqiqat üçün metodiki baxımdan daha əlverişli sahə lüğət tərkibinin zənginləşməsindən ibarətdir – zənginləşmə lüğət tərkibinin strukturunda baş verən əsas proseslərin diaxron mənzərəsini açır, tarixi-mədəni inkişa- fın leksik-semantik sistemdə faktlaşma tərzini aşkara çıxarır. Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibi başlıca olaraq daxili imkanlar hesabına inkişaf edir, bu isə o deməkdir ki, 462
təbii-tarixi zənginləşmədə dil öz daxili potensiyasına dayanır, eyni zamanda lüğət tərkibinin inkişafına şüurlu- elmi müdaxilə də bu cəhəti nəzərə alır, mümkün olan nəzarəti qeyd edilən istiqamətdə (dilin öz daxili poten- siyasına əsaslanmaqla) həyata keçirir. Daxili imkanlar hesabına lüğət tərkibinin zənginləşməsi – inkişafı, şübhəsiz, birinci növbədə arxaikləşmə prosesi ilə yeni sözlərin yaranması prosesinin məntiqi əlaqəsində özünü göstərir; sovet dövründə xeyli miqdarda söz köhnəlir (inqilabın məhv etdiyi ictimai-mənəvi münasibətlərin bütöv bir sisteminin tarix səhnəsindən çıxması ilə əlaqədar olaraq), eyni zamanda bundan da tat-qat çox söz (ifadə) yaranır – hər iki proses bilavasitə ekstralinqvistik amillərlə – sosialist inqilabı, ETİ ilə bağlıdır. Lakin ədəbi dilin lüğət tərkibindəki köhnəlmə-yeniləşmə hərəkatının (əslində, köhnəlmə və yeniləşmədən ibarət iki prosesin müstəqilliyi şərtidir, biz bu şərtilikdən çıxış edib həmin prosesləri məntiqi əlaqədə – vahid hadisə kimi alırıq) linqvistik tərəfi mövcuddur – buraya aşağıdakıları daxil edirik: – lüğət tərkibində köhnəlmə-yeniləşmə hərəkatının faktlaşma imkanı, yəni köhnəlmə-yeniləşmə prosesini ictimai-psixoloji hadisə kimi dil hansı intensivlikdə qəbul edir; – köhnəlmə-yeniləşmə hərəkatı lüğət tərkibində söz yaradıcılığı prosesinin hansı istiqamətlərini passivləşdirir, hansıları isə aktivləşdirir; – nəhayət, köhnəlmə-yeniləşmə hərəkatı leksik- semantik sistemə necə təsir göstərir, hansı leksik-semantik sahələrin həcmini daraldır, hansıların həcmini genişləndirir. Dil faktlarının ardıcıl olaraq təsdiq etdiyi kimi, köhnəlmə-yeniləşmə hərəkatı ədəbi dilin lüğət tərkibini sovet dövründə sosialist təfəkkürünün ifadəsi üçün əlverişli Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|