A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
463
səviyyəyə çatdırır; əlbəttə, bir daha qeyd edək ki, bu, daxili imkanlarla ehtiva olunan proses kimi maraqlıdır, alınma sözlər burada köməkçi rola malikdir və milli-leksik sistemin təkamül qanunlarına, prinsiplərinə tabe olur. Köhnəlmə prosesi söz yaradıcılığında daha çox sintetik məqamı passivləşdirir, yeniləşmə prosesi isə anali- tik məqamı fəallaşdırır – əslində bunun ancaq linqvistik yox, qneseoloji linqvistik səbəblərindən bəhs etmək olar; o mənada ki, dil təfəkkürünə sovet dövründə (xüsusilə 50-ci illərdən etibarən) daxil olan anlayışlar bir qayda olaraq iki müxtəlif anlayışın məntiqi-funksional inteqrasiyasından yaranır. Ədəbi dilin lüğət tərkibində üslubi neologizmlər – okkazionalizmlər bir qayda olaraq iki keyfiyyətə malikdir; bir tərəfdən, burada lüğət tərkibinin yeniləşmə stixiyası, ikinci tərəfdən, üslubi diferensiasiya – variantlaşma cəhdi əksini tapır, tədricən hər iki keyfiyyət konkret dil faktına münasibətdə bir-birindən təcrid olunduğuna görə linqvistik məqamla linqvostilistik məqam diferensiallaşır, ilkin diffuzluq aradan qalxır. Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin daxili imkanlar hesabına zənginləşməsində dialektizmlər diqqəti cəlb edir, həm də bu cür zənginləşmənin sosial-linqvistik məzmunu əvvəlki dövrlərdəkindən əsaslı şəkildə fərqlənir; sovet dövründə dialekt-ədəbi dil münasibətinin xarakteri dəyişir belə ki, dialektlərin tədricən aradan qalxması üçün ictimai- psixoloji şərait əmələ gəlir. Dialekt isə izsiz məhv olub gedə bilməz, onun enerjisi var və bu enerji müxtəlif yollarla ədəbi dilə sərf olunmalıdır; ədəbi dil isə dialekt materialını (şübhəsiz, birinci növbədə leksik materialı) ancaq o prinsiplə qəbul edir ki, onun normativliyinə xələl gəlməsin. 20-ci, xüsusilə 30-cu illərdə ədəbi dilin lüğət tərkibində 464
normalaşma prosesinin aktiv olduğu vaxt dialektlərdən ədəbi dilə daha çox söz, həm də birbaşa keçir. Halbuki, 60- 70-ci illərdə dialektlərdən söz alınması müəyyən mənada stilizasiya faktı kimi diqqəti çəkir, – dialekt leksikası ədəbi dilə diferensial funksional-üslubi keyfiyyəti ilə gəlir, yəni bütövlükdə ədəbi normativliyə malik olmur. Daxili imkanlar hesabına zənginləşmə bir də ona görə mürəkkəb prosesdir ki, burada yeni ictimai təfəkkürün təsiri ilə sözün semantikasının dəyişməsi, unifikasiyası da başa düşülür, «zənginləşmə» anlayışı bu mənada özünü o qədər də doğrultmur; müşahidələr göstərir ki, sovet dövründə ədəbi dilin lüğət tərkibindəki semantik dəyişmələr müəyyən sistem verir – həmin sistem ictimai varlıqda baş verən inqilabi çevrilişə uyğun olub, onu əks etdirir. Ədəbi dilin strukturunda daxili imkanlar hesabına zənginləşmə ilə başqa dillər hesabına zənginləşmə arasında kəskin sərhəd yoxdur, kalkaların leksik-semantik təbiəti üzərindəki müşahidələr də bunu təsdiq edir; Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibi rus-Avropa dillərindən çoxlu miqdarda kalkalar vasitəsilə ardıcıl olaraq zənginləşmişdir, lakin kalka etmək imkanı Azərbaycan dilinin daxili potensiyasının genişliyini də göstərmişdir. Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin kalkalar hesabına artımının başlıca şərtləri aşağıdakılardan ibarətdir: – inqilabın qələbəsi ilə əlaqədar olaraq rus-Avropa elmi-mədəni təfəkküründə yeni ideologiyanın təntənəsi nəticəsində ictimai-siyasi anlayışların bütöv bir sisteminin təşəkkülü, ETİ ilə bağlı olaraq yeni anlayışların yaranması; – inqilabdan sonra Azərbaycan xalqının rus-Avropa elmi-mədəni təfəkkürünə yiyələnmək imkanının genişlən- məsi;
465
– Azərbaycan dilinin leksik-semantik potensiyasının, daxili imkanlarının zənginliyi, başqa sözlə, «ekvivalent təqdim etmək» gücünə malik olması. Ədəbi dilin lüğət tərkibinin daxili imkanlar hesabına zənginləşməsi ilə başqa dillər hesabına zənginləşməsi onun strukturunda eyni keyfiyyətdə dəyişiklik yaratmır – alınma sözlərin mənbəyi nə qədər eyni olursa-olsun (əlbəttə, bu, onların xüsusi mikrosistemlər əmələ gətirməsinə, kom- paktlığına səbəb olur), yenə də onları daxili imkanlar idarə edir; Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibi rus-Avropa mənşəli alınmaların bütöv bir sistemi ilə zənginləşir – bunların böyük əksəriyyəti terminoloji səciyyəli vahidlər- dir, daha doğrusu, alındığı dil üçün kontekstoloji-stilistik funksionallığını itirib terminolojiləşir. Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibi internasiona- lizmlərlə görünməmiş dərəcədə zənginləşir – internasio- nalizmlər, əsasən, ictimai-siyasi, elmi-texniki sahələrə aid olsa da, lüğət tərkibinin ümumi mənzərəsinə təsir edir, çünki onların aid olduğu sahələr ictimai təfəkkürün funksional məqamlarını təşkil edir. Azərbaycan dilinə daxil olmuş rus-Avropa mənşəli leksika getdikcə daha ardıcıl şəkildə leksik-qrammatik sistem tərəfindən mənimsənilir – bu prosesdə ədəbi dilin lüğət tərkibində sabitləşmiş ərəb-fars mənşəli sözlər də iştirak edir; sonuncular rus-Avropa mənşəli leksika, əksərən, internasionalizmlərlə milli leksik-semantik sistem arasındakı əlaqənin genişlənməsinə yardım edir – o mənada ki, milli leksik-semantik sistemin ərəb-fars elementlərini mənimsəmə təcrübəsi var və həmin təcrübə analoji olaraq az və ya çox dərəcədə rus-Avropa mənşəli alınmalara da tətbiq edilir. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|