A. Mirzayev, A. Sotvoldiyev mashinasozlik texnologiyasi

Xomashyoning shakli va o ‘lchamlari. Xomashyoni shakli muiakkab boisa u holda ular bolg‘alab tayyorlanadi, natijada

44
qo‘yim mj^dori ortib boradi. Xuddi shuningdek, murakkab shaklli xom ashyolarni shtamplashda ham bir konstruktiv elementdan ikkinchisiga o‘tishda qiyaliklar, qabariqlar hosi’ qilishga to‘g‘ri keladi bu o‘z navbatida qo‘yimni ortib ketishiga olib keladi.

3. 
   Katta o‘lchamdagi xomashyolarni qtlyish vaqtid metallarni cho‘kishini hisobga olib katta miqddrda qo‘yim qoldiriladi.
   
4. 
   Xomashyoni turi va uni olish usuli. Ma’lumki xomashyolar quyma, bolg‘alangan, shatmplangan va prokatdan tayyorlanishi mumkin. Masalan, yerdagi qoliplarga yoki metall qoliplarga quyish mumkin (bu o‘z navbatida ishlab chiqarish tuiriga bog‘liq bo‘ladi). Ko‘rinib turibdiki yerdagi qolipgf! quyilganda albatta qo‘yim miqdori yuqori bo‘ladi. Xuddi shu kabi markazdan qochuvchi kuch ta’sirida quyish bilan eruvchi modellar bo‘yicha quyishni taqqoslash mumkin. Bu holda ikkinchi usulda qo‘yim miqdori kam bo‘ladi va h.k.
   
5. 
   Mexanik ishlov berishni amalga oshirish bo‘yicha qo‘yilgan talablar. Detalga aniqlik va tozalik bo‘yicha qo‘yilgan talablar uning yuzalariga mexanik ishlov berish ketma- ketiligim belgiiaydi. Shu ketma-ketlik asosida mexanik ishlov berishni turli usullaridan foydalaniladi. Detal yuzasiga qancha ko‘p marta mexanik ishlov talab qilinsa, qo‘yim miqdori ortib boradi. Bundan tashqari, detallarga mexanik ishlov berish ameV,u i oralig‘ida termik ishlov berilsa uning o‘lchamlari о‘г & Л qolishi mumkin. Shuning uchun ham mexanik ishlev berish uchun qo‘yim miqdori orttiriladi.
   
6. 
   Detal yuzalarning aniqligi, tozaligiga qo‘yilgan talabsar Detaining yuzalarining aniqligi, tozaligi qancha yuqori bo‘lss bu yuzalami tayyorlashda shuncha murakkab bo‘ladi. Nat ijada bit necha bor mexanik ishlov berish zarur bo‘ladi. Bu esa tyjVimter miqdorini ortishiga olib keladi. Bundan tashqari, Detaining хзг- bir o‘rnatishdagi xatoliklami, termik ishlov natij aside- olchamlarni o‘zgarishini inobatga olib qo‘yim miqdorini orttirib borishga to‘g‘ri keladi, chunki mexanik ishlov berishda ushbu xatoliklar hisobga qo‘shilgan qo‘yim olib tashlanisbi kerak.
   

45
0 (rganilgan materialni mustahkantlash uchun savollar.

1. 
   Xomashyo turlarini sanab о‘ting.
   
2. 
   Xomashyo turlarini tanlashda nimalarga ahamiyat beriladi?
   
3. 
   Xomashyo tayyorlashda ishlab-chiqarish turi va o' lcham aniqligi, yuza sifatining ahamiyati nimalardan iborat?
   
4. 
   Mashina detallari uchun xomashyolardan misollar keltiring.
   
5. 
   Mexanik ishlov berishda qo‘yim nima?
   
6. 
   Qo‘yimning turlari qaysilar?
   
7. 
   Qo‘yimni hisoblash usullari qaysilar?
   

46
Ь VI BOB
TEXNIK ME’YORLASH ASOSLARI

1. 
   Texnik asoslangan vaqi me’yori to ‘g ‘risida tushuncha vu uni aniqlash usullari
   

Texnik me'yorlash deganda ma’lum bir ishni bajarish uchuu sarflangan vaqt me’yorini aniqlash tushiniladi. Vaqt rue'ynrini to‘g‘ri belgilash ishlab chiqarish uchun muhim ahamiy itga ega. Ishni bajarish uchun sarflangan vaqt birligi texnologik jarayonrr qanday darajada takomillashganligini ko‘rsatuvchi asosiy omillardan biridir.
Vaqt me’yorini texnik hisoblar va tahlillar asosids dastgohlami, kesuvchi asboblami imkoniyatlaridan to‘hq foydalanishni, ishlov berilayotgan detalga qo‘yilgan texnikavly shartlarni inobatga olib aniqlanadi.
Mashinasozlikda vaqt me’yori belgilash metaJ kc.-:: , dastgohlarida bajariladigan alohida amal uchun sarflangan vauui yoki vaqt birligi ichida tayyorlanadigan detallar miqdonn; aniqlash demakdir.
Shunday qilib texnik asoslangan vaqt me’yori degando ma’lum bir tashkiliy-texnikaviy sharoitlarda ishlab chiqari-u vositalaridan ilg‘or usullar yordamida unumli foydakoil texnologik jarayon amalsini bajarish uchun sarflangan viq. tushiniladi.
Vaqt me’yorini o ‘matishda quyidagi shartlarni inobatga oiisr zarur:

1. 
   Ish ma’lum toifali ishchi tomonidan bajarilishi zarur;
   
2. 
   Ushbu ishni bajarish uchun eng unumdor mo-Jamt: v: asboblar qoTlanilishi zarur;
   
3. 
   Optimal kesish ma’romlari tanlanishi kerak, ko‘p ;ceskich‘ dastgohlar va shu kabi yuqori unumdorlikka ega I ’ullardar; foydalanish zarur;
   
4. 
   Mexanik ishlov berish uchun qo‘yimlar miqdori to 'g 'r
   

belgilanishi kerak;


47

5. 
   Vaqt me’yoriga dastgoh ishlab turgan paytda qo‘lda bajariladigan ishlar kiritilmasligi kerak;
   
6. 
   Vaqt me’yoriga nuqsonli detallami to‘g ‘rilashga va ularni o‘miga boshqasini tayyorlash uchun sarfiangan vaqt kiritilmaydi;
   

7.1shni to‘g ‘ri tasbkil qilish maqsadida ish o‘miga chizmalar, materiallar, moslamalar, kesuvchi va boshqa asbob-uskunalar avvaldan keltirib qo‘yilishi zarur;

8. 
   Kesuvchi asboblarni charxlash markazlashgan bo‘lisbi zarur; Charxlangan kesuvchi asbobni ish o‘miga tayyor holda uzatiladi;
   
9. 
   Vaqt me’yoriga hal qilinmagan tashkiliy masalalar bo‘yicha to‘xtashlar uchun va boshqa ko‘rinishdagi uzilishlar uchun sarfiangan vaqt kirmaydi;
   
10. 
    Vaqt me’yori normal ish sharoitidan kelib chiqqan holda belgilanishi zarur.
    

Texnikaviy vaqt me’yori ishchining ish xaqini belgilashda va mahsulotni tannarhini kalkulyatsiya tuzilishda asosiy omillardan biri.