A. Mirzayev, A. Sotvoldiyev mashinasozlik texnologiyasi

4.2-rasm. Yuza relpefining tuzilishi.

Rz- o‘nta nuqta bo'yicha notekisliklar boTib, bu bazaviy uzunlik doirasida o‘lchanayotgan profflli beshta eng baland va beshta eng past nuqtalarini (N) o‘rtasidagi masofa.

(Я, + Я 3 + Я 5 + Я 7 + Я9) - ( Я 2 + Я , + Я 5 + Я 8 + Я ,„)
/(Z~ ^ (4.^)

Rmax- bu notekislikni eng baland nuqtasi. Yuza g4?.dir- budirligining boshqa ko'rsatkichlari GOST 2789-73 keltirilgan.

Fwza g iadir-budirligni kamaytirishning texnologik usullari. Yuqorida biz yuza g‘adir-budirligiga ta’sir etuvchi asosiy omillarni ko‘rib chiqdik. Uni kamaytirishni texnologik usullari shu omillarga bogTiq boTadi.
Birinchidan, texnologik soz dastgohdan va sifatli kesuvcm asbobdan foydalanish zarur. Bundan tashqari. kesish ma’romlarini yuza g‘adir-budirligi nuqtai nazaridan optimal ravishda tanlash mumkin. MaTumki, kesish tezligini ortishi hamda kesish chuqurligi va uzatshlar miqdorini kamaytirish yuza g‘adir-budirligini yaxshilaydi. Xuddi shunday kesish jarayonida sovutish-moylash suyuqliklamini qoTlash ham kesish jarayonini yengillashtirib yuza tozaligini orttirishga olib keladi.

4. 
   Yuza g ‘adir-budirligini baholash usullari
   

Yuzaning g'adir-budirligi, mikronotekisligini turli xil asboblar yordamida oTchash yoTi bilan baholanadi. Bunday
39
asboblarga profilometr, profilograf va optik asboblar kiradi.
Profilometmi islilash prinsipi olmosli igna bilan yuzani silab ko‘rishga asoslangan. Olmosli igna yuza bo‘уlab harakat qilganda yuzaning relpefiga mos ravishda o‘z o‘qiga nisbatan tebranadi. Bu tebranishni chastotasi va amplitudasi yuza notekisligiga mos keladi. Asbobning elektrik qurilinasi ogishning o‘rtacha kvadratik qivmatini ko‘rsatadi. Bu profilni o‘rta chizigiga nisbatan olinadi.
Profilograf ham yuzani silab o ‘tishga asoslangan bu holda ham olmos ignadan foydalaniladi. Bu asbob optik-mexanik asbobdir. Optik qurilma yordamida yuza profili fotolentaga yoziladi. Bu yozish jaryoni kattalashtirilgan holda bajarilib gorizontal vo‘nalishdagi kattalashtirilgan nisbatan vertikal yo‘nalishdagi yuqori boiadi.
Xuddi shular kabi ikki okulyarli mikroskoplardan ham foydalaniladi. Agar profilometr 0,03 mkm dan 12 mkm gacha g‘adir- budirlikni baholay oladi.
Ishlab chiqarish sharoitida g‘adir-budirliklar namunasidan keng foydalaniladi. Buning uchun ishlov berilgan yuza namuna bilan taqqoslab ko‘rilib uning tozalik sinfi aniqlanadi. Namunalar to‘plami, etalonlar mexanik ishlov berishning turli xil usullari uchun tayyorlanadi (yo‘nish, frezerlash, jilvirlash va h.k.). Bu usulda aniq baholash uchun mikroskoplardan foydalanib etalon va tekshirilayotgan yuza o‘matiladi.


0 ‘rganilgan materialni mustahkamlash uchun savollar.

1. 
   Detal yuzasining sifati qaysi xususiyatlar bilan tafsiflanadi.
   
2. 
   Yuza sifatining ahamiyati nimalar orqali ifodalanadi?
   
3. 
   Yuza g‘adir-budirligi nima va u qaysi kattaliklar bilan tafsiflanadi?
   
4. 
   Yuza g‘adir-budirligini kamaytirish usullarini keltirib o‘ting?
   
5. 
   Yuza g‘adir-budirJigini qaysi usullar bilan aniqlanadi?
   

40
MASHINA DETALLARI UCHUN XOMASHYO TURLARI. MEXANIK ISHLOV BERISHDA QO‘YlMLAR

1. 
   Xomashyo turlari
   

Mashina detallari uchun xomashyo quyidagi ko‘rinishlardan iborat boiishi mumkin:

1. 
   cho‘yan, poiat, rangli metall va plastmassalardan tayyorlangan quymalar;
   
2. 
   bolg'alarigan va shtamplangan xomashyo;
   
3. 
   poiatdan sovutilgan va qizdirilgan hollarda tayy orlangan prokatlar va rangli metall-prokatlari.
   

Xomashyoning turi uning materialiga, shakliga, Detalningng xizmat vazifasiga va mashinalarda yigilgan holda ishksh sban sharoitlariga bogiiq boiadi.
! Shakldor detallar ishlash jarayonida cho‘zilish va egilish
ta’sirida boimasa odatda cho‘yanlardan tayyorlanadi.
Bo!g‘alash yordamida egilishga, cho‘zilishga buralishga ishlovchi va ko‘ndalang kesimi bo‘yicha oichamlanda farq bo igan metallaming xomashyolari tayyorlanadi. Bolg'ak sb bilan katta oichamli detallar uchun donali va kichik seriyali ishlab chiqarish sharoitida yoki boshqa hollarda kichik detal iar uchun xomashyo tayyorlanadi.
Shtamplangan xomashyo shtamplash mashinalarida olinadi Shtamplangan metallning strukturasi bir xilligi bilan ajraiic turadi. Shatmplangan xomashyoning shakli detal shakliga jvm yaqin boiib, ayrim hollarda mexanik ishlov berilmayd* (detallaming ayrim yuzalari nazarda tutilmoqda). Bu navbatida metall sarfini kamaytiradi. Shtamplash jarayonining ish unumdorligi bolg‘alashga nisbatan ancha yuqori. hhchmuig malakasi ham bolg'alashga nisbatan past boiishi mumkin. Shtamplash yoii bilan seriyali va yalpi ishlab Jiiqarish sharoitlarida qo‘l keladi.
Aylana, kvadrat, olti burchakli prokatlardan tayyorlangan xomashyo o‘z shakli bo'yicha yuqoridagi ko‘rinishlarga yaqin bo igan detallar tayyorlashda qoilaniladi.
41
Qaysi turdagi xomashyoni tanlash uni texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlarini hisoblab chiqilgandan so‘ng amalga oshirilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi.
5.1, 5.2, 5.3-rasmlarda quyma, shtamplangan va prokatda tayyorlangan xomashyolar aks ettirilgan.