A. Mirzayev, A. Sotvoldiyev mashinasozlik texnologiyasi

Iqtisodiy aniqlik deganda mexanik ishlov berishni minimal tannarhi bo'yicha normal ishlab chiqarish sharoitida, texnologik soz dastgoh va kesuvchi asboblar hamda moslamalardan foydalanib normal vaqt sarfi asosida, ish turiga qarab normal malakali ishchi kuchidan foydalanib olinadigan detallar aniqligi tushuniladi.
Olib bo‘Ushi mumkin bo‘lgan aniqlik deganda alohida yaratilgan ishlab chiqarish sharoitida, yuqori malakali ishchi kuchidan foydalanib, vaqt sarfini hisobga olmay, mexanik ishlov berish tannarhini ortib ketishiga qaramay olinadigan detal aniqligi tushuniladi.
Detalningng tayyorlash aniqligiga quyidagi asosiy omillar ta’sir ko‘rsatadi:

1. 
   Dastgohning noaniqligi.
   
2. 
   Kesuvchi va yordamchi asboblaming tayyorlash aniqligi. 3.Dastgohni talab etilgan o‘lchamga sozlash va kesuvchi
   

asbobning o‘matish xatoligi.

4. 
   Detaining o‘matish va bazalash xatoligi.
   
5. 
   Kesish kuchi ta’sirida texnologik ishlov berish tizimining (TIBT) deformatsiyasi.
   
6. 
   Kesish jarayonida TIBT ning issiqlik ta’sirida deformatsiyalanishi.
   
7. 
   Ishlov berishdan so‘ng Detaining tekshirish jarayonida uning o'lchamlarini o‘zgarib qolishi holatlari.
   

8.0 Mchashdagi xatoliklar.
9.Ish bajaruvchining xatolari.
26
Ishlo^ berish aniqligi to‘g‘risidagi ma’lumotlami tahlil qilish uchun ishlov aniqligi koeffitsenti deb nomlangan koeffitseru kiritiladi
Bunda, A o‘rt - o‘rtacha aniqlik kvaliteti, boiib quyidagi formula bilan aniqlanadi.
л (nt+2n2+3n3+ 19n,9)
^ o 'r t 19
| Bu yerda, 1-19 - aniqlik kvalitetlari nomerlari; nn n2l, n3, .. П19, ni — 1... 19 aniqlik kvalitetlaridagi yuzalar soni. Normativlarga ko‘ra Kja - 0,3 deb yuritiladi.

2. 
   Ishlab chiqarish xatoliklari Sistemali va tasodifiy xatoliklar
   

Yuqorida ko‘rib chiqilgan detaining aniqligiga ta'sir etuvcit,
asosiy omillar ishlab chiqarish xatoliklarining manbn hisoblanadi.
Metal kesish dastgohining noaniqligi natijasida ln-si' bo‘luvchi xatolik uning geometrik xatoligi deb yuritiladi Dastgohning geometrik xatoligi asosan uning detallar:, yir: m- birikmalarini noto‘g‘ri tayyorlanganligi va yig’ish jarayonid> yo‘l qo‘yilgan xatoliklar oqibatida vujudga keladi.
Bu xatoliklami kattaligi dastgohning aniqlik aonr-i- i.is.; GOST bo‘yicha belgilanadi. Masalan: tokarlik va frezeri:> dastgohlarining shpindellami radial tepishi 0,01- 0,015 mm d^r. oshmasligi kerak. Tokarlik va randalash dastgoMariniq. yo‘naltiruvchilari to‘g‘ri chiziqli va paralellik bo 4 ick xatoliklari 1000 mm esa 0,05-0,08 mm dan oshmasligi kerak
Datsgoxning ishlash jaiyonida uning detallarini )vmkxibh sababli xatoliklar vujudga keladi.
Kesuvchi va yordamchi asboblarni hamda mos amalam’ tayyorlash aniqligi ularni vaqt birligi ichida yemimiski
21
Kesuvchi va yordamchi asboblaming tayyorlash aniqligi detallarga mexanik ishlov berish berish aniqligiga ta’sir ko‘rsatadi. Mashina detallari kabi kesuvchi va yordamchi asboblar absolyut aniq tayyorlanadi. Ishlov berish jarayonida ulaming xatoliklari u yoki bu kxfrinishda detalga ko‘chadi. Bundan tashqari, ishlov berish jarayonida ular yemiriladi va natijada xatolik ortib boradi. Bu esa yemirilish natijasida dastgoh detallariga nisbatan kesuvchi asbobni ta’siri yuqori ekanligini bildiradi.
Kesuvchi asbobning o ‘lchamlari yemirilishi natijasida hosil boHuvchi xatoliklar hisobL Kesuvchi asbobning kesish yoiiga bog‘liqligi uning o‘lchami yemirilishi orqali ifodalanadi. Bu o‘z navbatida 1000 m yo‘l hisobiga keltiriladi va keltirilgan o'lchamli yemirilish К orqali aniqlanadi.
Yo‘nishda kesish yoii L,m da quyidagicha aniqlanadi:


tt DI
~ V*Los - 1000S’ m (3.1)

bu yerda: D-ishlov berilayotgan yuza diametri,mm: 1- ishlov berilayotgan yuza uzunligi,mm; S — uzatishlar miqdori, mm/obyekt.

Bitta partiyadagi n detallarga ishlov berilsa, u holda umumiy yo‘l Ln=L*N. Kesuvchi asbobni moslashishi uchun dastlabki yemirilish yo‘lini 1000 m deb olsak,


ZL=Ln + 1000, m (3.2)
normativlardan foydalanib keltirilgan yemirilish К ni qabul qilsak, u holda umumiy yemirilish Er


YT
- K b& ladi
r 1000 (3-3)
Moslamaning xatoligi uning detallarini xatoligi va yemirilishi natijasida hosil bo‘lib, tayyorlanayotgan Detalningng
28
qo‘yimlari maydoni qiymatidan 1/3-1/5 barobar ortib ketmasligi kerak.
Dastgohni talab etilgan о ‘Ichamga sozlash va kesuvchi asbobni o (rnatish xatoliklari Donali ishlab chiqarish sharoitida kesuvchi asbobni sozlash ishlov berish davrida ishchi tomonidan amalga oshiriladi. Seriyali va yalpi ishlab chiqarish sharoitlarida esa sozlovchi tomonidan ishlov berishgacha amalga oshiriladi.
Donali ishlab chiqarish sharoitida kerakli o‘lcham sinab kesib olish yo‘li bilan olinadi. Bu holda ma’lum qatlam kesib olingandan so‘ng o‘lcham tekshirib ko‘riladi va h.k. bu ishni talab etilgan oichamga erishgunga qadar davom ettiriiadi. Bu ishlami bajarishda ishchi dastgoh limbasidan foydalaniladi. Bu uslda sinab kesilgan uzunlikdagi kesish chuqurligi detaining butun uzunligi bo‘yicha bir xil bo‘lmasligi tufayli xatolik hosil bo‘ladi.
Zamonaviy usullardan biri, talab etilgan oichamni avtomatik tarzda olishdan iborat. Bu usulga ko‘ra dastgohning ishchi organlari, moslama va kesuvchi asbob awaldan kerakli ravishda talab etilgan oichamga sozlanadi. Buning uchun kesuvchi asbab harakatini chegaralovchi maxsus to'sqichlar o‘matiladi. Kesuvchi asbobni o‘matish, ulami almashtiribh, to‘sqichlami yeyilish natijasida xatoliklar yuzaga keladi.
Dastgoh yoki moslamada xomashyoni bazalash va о ‘rnatish xatoliklari 0 ‘matish xatoligi Yeor umumiy xatoliklami tashkil qiluvchi xatoliklardan biri bo‘lib, bazalash xatoligi Yebva mahkamlash xatoligi Yemyig‘indisidan iborat.
Bazalash xatoligi o‘matish bazasi bilan oichov bazalarini qo'shilmaganligi sababli hosil bo‘ladi.
Mahkamlash xatoligi qisish kuchi ta’sirida Detaining siljishi tufayli hosil bo‘ladi. Xomashyoning siljishi o‘q bo‘yicha, radial va burchak ostida bo‘lishi mumkin.
Tekis yuzalarga ishlov berishda bazalash xatoligi vektori va mahkamlash xatoligi vektorlari bir nuqtaga yo‘nalgan deb qabul qilinsa:
E0.=Eb+ Em (3.4)
29
Aylanish o ‘qiga ega boHgan yuzalarga ishlov berishda bazalash va mahkamlash xatoliklari vektorlari turli burchak ostida o ‘zaro joylashgan deb qaralsa:


К (3.5)

Agarda o‘matish bazasi bilan o‘lchov bazasi birga bo"Isa Yeb= 0 bo'ladi.

3.1-rasmda ko‘rsatilgan holat uchun L o'lchamli ta’mmlashda Ebj_-0 chunki A-A yuza ham bazalash ham oMchov bazasidir. К oichamni ta’minlashda esa o‘lchov bazasi V-V bo‘lgani uchun Еь =8.
Detallami bazaviy teshiklari bo‘yicha silindrik yuzalarga o‘matishda (barmoqlarga) o‘lchov bazasi ta’minlanayotgan oicham yo‘nalishida siljishini inobatga olish kerak (3.1-rasm). Kengayuvchi barmoqqa o'rnatilganda (oraliq yo‘q holda) 1- o‘lchamga nisbatan xatolik xomashyo diametri D ning qo‘yimi maydoning yarimiga teng boiadi. Eb= 8/2. Bikr barmoqqa o‘matilganda esa Еь hosil bo‘lgan oraliq qiymatiga katta boiadi:
Eb=8/2+ Aor (3.6)
Texnologik ishlov beruvchi tizimga (TIBT) ta’sir etuvchi kuch ostida dastgoh detallari ishlov berilayotgan detal va kesuvchi asbobning deformatsiyasi TIBT ning bikrligi. Metall kesish dastgohlarida detallarga ishlov jarayonida hosil boigan kesish, moslamani siqish kuchlari va boshqa kuchlar dastgoh detallariga ishlov berilayotgan detalga, kesuvchi asbobga ta’sir ko‘rsatadi. Natijada ulaming deforamatsiyalanishi, kesuvchi qirrani holatini o‘zgarishi, detal oichamlarini o‘zgarishi kabilar kuzatilib to‘g‘ri geometrik shaklda og‘ish hollari vujudga keladi (konussimonlik, ovallik).


30