A. Mirzayev, A. Sotvoldiyev mashinasozlik texnologiyasi

2.2-rasm. Detallarni bazalash sxemasi (olti nuqta qoidasi): R1,R2.R3- Detalning bazalashda ta’sir etuvchi kuchlar.


22
Ucj^a 1,2,3 nuqtalar Detaining XOZ tekisligiga nisbatan holatini ifodalaydi va bu tekislik o ‘rnatish tekisligi dec yuritiladi. Uchta tayanch nuqta Detaining Y o‘qi bo‘yicha siljishini vaX,Y o‘qlari atrofida aylanishini yo‘qotadi.
Ikkita 4 va 5 nuqtalar Detaining XOZ tekisligiga nisbatar holatini ifodalaydi va bu tekislik yo ‘naltiruvchi tekislik del yuritiladi. Ikkita tayanch nuqta Detaining X o‘qi bo‘yicha siljishini va Y o‘qi atrofida aylanishini yo‘qotadi.
2.3-rasm. Silindrik Detaining prizmada bazalash sxemasi: 1,2,3,4,5,6 - tayanch nuqtalari.

Bitta 6 - nuqta detaining XOY teksiligiga nisbatar. holat- belgilaydi va bu tekislik tayanch tekislik deb yuritiladi. B< tayanch nuqta Detaining Z o‘qi bo‘yicha siljishi boigan oxirg: erkinlik darajasini yo‘qotadi.

Masalan, silindrik Detaining prizmaga bazalashda (2.3-rasrn) uning 4 ta erkinlik darajasi to‘rtga (1,2,3,4) qo‘zg‘almas nuqtalar yordamida yo‘qotiladi, qolgan ikki erkinlik darajasj prizma bo‘ylab siljishi va o‘z o‘qi atrofida aylanishi 5 va 6 tsyanchlar yordamida yo‘qotiladi. Buning uchun 5 nuqtada tayanch qo‘yilsa, 6 nuqtada shponka o‘matiladi.


23
0 ‘rganilgan materialni mustahkamlash uchun savollar

1. 
   Detallarni dastgohlarda o‘matishda qanday yuzalar va bazalar mavjud?
   
2. 
   Bazalarning doimiylik va qo‘shilish tamoyillari nimadan iborat?
   
3. 
   Bazalarning doimiylik va qo‘shilish tamoyillariga iniveol keltirilgan.
   
4. 
   Detallarni dastgohlarda olmatish usullarini sanab o‘ting.
   
5. 
   Olti nuqta qoidasi nimadan iborat?
   
6. 
   Detallarni moslamalarga o‘matish va mahkamlashda erkinlik darajalarini yo‘qotishga misollar keltiring.
   

24
* III BOB
DETALLARGA'MEXANIK ISHLOV BERISH ANIQLIGI

1. 
   Aniqlik to‘g ‘risida tushuncha. Ishlov berish aniqligiga ta ’sir etuvchi asosiy omillar
   

Mashina va mexanizmlami loyihalashada kinematik, mustahkamlik, bikrlik, yemirilishga chidamlik hisoblari bilan bir qatorda aniqlik hisoblari ham bajariladi.
Aniqlik - bu har qanday mashina va asbobning asosiy ko‘rsatkichlaridan biri. Absolyut aniq Detaining teyyorlash mumkin emas, chunki uni tayyorlash jarayonida turli xatoliklar tug‘iladi. Shuning uchun ham mexanik ishlov berishda turli aniqliklarga erishiladi.
Mexanik ishlov berish natijasida hosil bo‘lgan Detalningng aniqligi qator omillarga bogTiq bo‘ladi va quyidagilar bilan ifodalanadi:

1. 
   Detalningng yoki uning alohida konstruktiv elementlarining to‘g‘ri geometrik shakldan og‘ishi;
   
2. 
   Detalningnng haqiqiy o‘lchamlarini uning nominal oTchamlaridan og‘ishi;
   

v) Detalningng yuzalarini, o‘qlarini o‘zaro aniq joylashishdan og‘ishi (masalan: o ‘zaro paralellikdar og‘ish, o‘zaro perpendikulyarlikdan og‘ish va shu kabilar).
Mexanik ishlov berishning tannarhi va mexnat sarfi talab etilayotgan detal aniqligiga bog‘liq boTadi. Detalningng aniqligi qancha yuqori bo‘Isa uning tannarhi ham shuncha yuqor boTadi. Detallaming xizmat vazifasiga qarab 19 ta aniqlik kvaliteli belgilangan bo Tib IT 01 dan IT 17 gacha. Aniqlik kvaiitetinmg tartib raqami ortishi bilan uning qo‘yim maydoni ortib boradi. IT 01,0,1 tekis paralel yakuniy oTchov vositalari uchun kvaliiei aniqligi, IT 2,3,4 chegaraviy kalibrlar va alohida aniq'Ikka tga boTgan mahsulotlar uchun kvalitet aniqligi, IT 5 da л IT 12 gacha yig‘ish jarayonida boshqa detal yuzasi bilan tu^ashuvchi detallar oichamlari uchun va nihoyat IT 13 dan IT 17 gacha esa
past aniqlikdagi о;lchamlar uchun.
25
Yalpi va ko‘p seriyali ishlab chiqarish sharoitida detallarning aniqligi asosan dastgohlami kerakli oMchamga sozlash natijasida erishiladi. Kichik seriyali va donali ishlab chiqarish sharoitida esa qo‘shimcha yakunlovchi amallar qoilash hamda yuqori malakali ishchi kuchidan foydalanish hisobiga ta’minlanadi.
Ishlab chiqarish sharoitida Detalningng aniqligi qator omillarga bog‘liq bo‘lganligi uchun ulaming olib bo‘lishi mumkin bo‘lgan aniqlik bo‘yicha emas, balki iqtisodiy aniqlik bo‘yicha tayyorlanadi.