A. Mirzayev, A. Sotvoldiyev mashinasozlik texnologiyasi

2.1-rasm. Bazalar va ulami ko'rinishlari.
a - shesternyalaming asosiy bazalari I, II, HI; b - shponkali valning yordamchi bazalari 1, II, III, 1-qo‘shiladigan detal; v - detalningng
o ‘lchov bazasi A; g —juft yo‘na!tiruvchi baza I; d - jult tayanch baza I; 1- detal: ye —o‘rnatish aniq (ayon) baza I, yo‘naltiruvchi ko‘rinmas baza II, zagotovkaning tayanch ko‘rinmas bazasi 1, 1... 6 - tayanch nuqtalar, 7 - zagotovka, 8 - o ‘zi markazlovchi iskanja qisqichlari.


18
Konstruktiv (tuzilishni ifodalovchi) baza deb konsiruksiyani (tuzilmani) ishlab chiqishda boshqa detallarni o‘lchamlarini va holatlarini belgilovchi yuzasiga (yuzalar, chiziqlar, nuqtalai yig‘indisi) aytiladi. Konstruktiv yuza real, agarda u material yuzani ifodalasa, yoki geometrik, agarda u geometrik o‘qdan iborat bo‘lsa, ko‘rinishda bo‘ladi.
Bazalarning erkinlik darajasini yo‘qotish bo‘yicha quyidagi ko'rinishlari bo:lishi mumkin.
0 ‘rnati$h bazasi - zagotovkani uchta erkinlik darajasitb bitta koordinata o‘qi bo‘yicha harakatlanish va boshqa o‘q bo‘yicha aylanishi yo‘qotiladi.
Tayanch bazasi - zagotovkani bitta erkinlik darajasini - bitta koordinata o‘qi bo‘yicha harakat yoki 111 —o‘q atrofick aylanishini yo‘qotiladi.
Bazalar ko‘rinishi bo‘yicha quyidagi bazalar bo‘ladi.
Ko‘rinmas - (berkitilgan) baza - bunda zagotovka bazasi ko‘zda tutilgan yuza, o‘q yoki nuqta ko‘rinishida bo‘ladi.
Aniq (ayon) baza — bunda zagotovkani baza real tekisliк belgilangan nuqta yoki belgilar kesishgan nuqta ko'rinishida boMadi.

2. 
   Bazalarni doimiylik va qo ‘shilish tamoyillan
   

Detallarga mexanik ishlov berish usullari bilan tayyorlashdp yuqori aniqlikka erishish uchun ulaming bitta yuzasini doim:>v ravishda o‘matish bazasi sifatida foydalanilsa maqsadga muvofiq bo ladi. Chunki o‘rnatish bazasi almashishi bilan ishlov berish aniqligi pasaydi. Buni asosiy sababi har bir o‘rnatisbda Detaining yuzalarini o‘zaro joylashuvini ifodalovchi o‘qiar siljib qoladi. Tabiiyki, qator amallami bajarishda faqat bitta yuzadan o‘rnatish bazasi sifatida foydalanish mumkin emas. Bunga sabab detal yuzalarining o‘zaro joylashish tartibi, dastgohning texnologik imkoniyatlari va kesuvchi asboblarning tuzilishi boiadi.
Bazalarning doimiylik tamoyili deb texnologik jaiayonning barcha amallarini bajarishda detaining bitta yuzasidan o‘matish bazasi sifatida foydalanishga aytiladi.
Agarda yuqoridagi tamoyilga amal qilish qiyin boisa, u holda о‘rnatish bazasi sifatida boshqa yuzalarga nisbatan aniq oicham bilan belgilanuvchi xizmat vazifasiga bevosita ta’sir etuvchi yuza olinadi.
Xuddi shuningdek, bitta yuza turli xil baza vazifasini bajara oladigan qilib tanlab olish kerak, chunki bu ham detaining tayyorlashda yuqori aniqlikni ta’minlaydi.
Shu maqsadda bitta yuzani ham oichov, ham o ‘matish bazasi sifatida foydalanish maqsadga muvofiq boiadi. Agarda bu juftlikka yigish bazasi ham qo‘shilsa yanada yuqori mexanik ishlov berish aniqligiga erishish mumkin.
Xuddi shu yondashish bazalami qo‘shilish tamoyili deb yuritiladi.
Oichov bazasini о‘rnatish bazasi sifatida foydalanish to‘g‘risidagi qaror detaining qaysi oichami aniq ta’minlanishi va qaysi yuzani oichov boshi sifatida qabul qilish kerakligiga bogiiq boiadi.
Masalan, 2.1,a-rasmda ko‘rsatilgan holat uchun X oicham aniq ta’minlanishi kerak, bu oicham uchun oichov boshi A-A yuza. Ushbu yuza bir vaqtda ham oichov ham o‘matish bazasi boiib xizmat qiladi. l,b- rasmda Y oicham aniq ta’minlanishi kerak, uning uchun oichov boshi yuza B-B, qaysiki B-B yuza shu holat uchun oichov bazasi, A-A yuza esa o‘matish bazasidir. Bundan ko‘rinib turibdiki, ikkinchi tnisolda bazalami qo‘shilish tamoyili amal qilmaydi.

a)
77Я7
rnatish va
о ‘Ichash bazasi
О ‘ehash bazasi
^ttC 8


vz/m///;////////A
O ‘rnatish bazasi