A. MİRZƏcanzadə. Z.ƏHMƏdov, R. Qurbanov

 

464 

5

6

5

2

3

4

3

t

E

b

p

. 

 Bu 

məsələnin qoyuluşundan istifadə edərək, quyudibindəki 

partlayış nəticəsində zərbə dalğasının hərəkət qanununu öyrənmək və 

zərbə dalğası təzyiqini qiymətləndirmək olar. 

 

Atom partlayışına güclü “nöqtəvi” partlayış kimi baxmaq olar. 

Bu halda böyük enerji E ayrılır. Partlayış  mərkəzindən güclü zərbə 

dalğası yayılır. Zərbə  dalğasının yayılmasını  xarakterizə edən r  

kəmiyyəti enerjidən, zamandan və  havanın başlanğıc sıxlığından 

asılıdır. 

0

,

,t

E

f

r

 

və ya   - teoreminə əsasən 

 

5

1

0

2

Et

r

                                 (VII.4) 

 Bu 

ifadədən görünür ki, 

 -  ni tapmaq üçün zərbə  dalğasının 

istənilən zaman anında yayılma radiusunu müəyyən etmək lazımdır. 

Alınan nəticələr 

r

lg

2

5

 və 

t

lg  koordinatlarında düz xətlə ifadə olun-

malıdır. Doğrudan da 

t

lg

CE

lg

2

5

r

lg

2

5

5

1

5

1

 

Bunu C.Teylor təsdiq etmişdir. Bu məqsədlə  o, nüvə  təcrübələri 

zamanı yaranan kürənin yayılması haqqında kinofilmdən istifadə 

etmiş və    -nin vahidə yaxın olduğunu göstərmişdir. 

  

(VII.4) asılılığını bildikdən sonra partlayış enerjisini tapmaq 

olar. C. Teylora görə bu enerji  

epq

10

E

20

  olmuşdur. 

 Lay 

təzyiqinin bərpa vaxtını  aşağıdakı kimi qiymətləndirmək 

olar. Tutaq ki, quyunun debiti Q və bu debitə  uyğun depressiya  p    

- dir. Aydındır ki, t bərpa müddətində 

0

Q

 və 

0

p

olmalıdır. 

---

 

465 

 

Qəbul etmək olar ki, t bərpa müddəti ərzində quyunun debiti 

2

Q

 

və depressiya 

2

p

 olur. 

 t 

bərpa müddətində  təzyiqin artması hesabına quyudibi zonada 

p

h

R

R

2

1

*

2

1

2

2

 həcmi yaranacaq və bu həcmi 

t

Q

2

1

qədər maye 

dolduracaqdır. Buna əsasən yaza bilərik: 

Qt

2

1

p

h

R

R

2

1

*

2

1

2

2

 

və ya  

1

2

*

2

2

R

R

ln

p

kh

2

p

h

R

. 

1

2

*

2

2

R

R

ln

k

2

R

t

. 

 Deməli, bərpa vaxtının dəyişməsi  t   

k

R

*

2

2

 həddində olmalı- 

dır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu ifadəni ölçülər nəzəriyyəsi əsasında 

da almaq olar. Doğrudan da bərpa vaxtı     

2

*

R

,

,

k

t

t

          

olmalıdır. Ölçülər nəzəriyyəsinə əsasən yaza bilərik:  

3

2

1

x

2

x

8

x

R

k

t

. 

Buradan: 

1

x

1

 

0

x

x

2

1

 

0

x

x

2

x

4

3

2

1

. 

 

---

 

466 

Bu tənliyi həll edib alarıq: 

1

x

1

;   

1

x

2

;     

3

x

3

. 

t   

k

R

*

2

2

 

 Eyni 

mahiyyətli iki fiziki hadisənin oxşar olması üçün onları 

xarakterizə edən əsas ölçüsüz parametrlərin bərabər qalması zəruri və 

kafi şərtdir. 

 

Əsas ölçüsüz parametrlərin bərabərlik  şərti  əsasında modeldə 

baş verən prosesin xarakteristikalarından naturadakı xarakteristika-

larına keçmək olar. Konkret məsələlərin həllində aşağıdakı çətinliklər 

meydana çıxır: 1) verilmiş hadisəni xarakterizə parametrlərin 

hamısının məlum olmaması; 2) bu parametrlərdən hadisəni daha çox 

müəyyənləşdirən parametrlərin düzgün seçilməsi; 3) praktiki olaraq 

modelin və  naturanın qəbul edilmiş parametrləri  əsas ölçüsüz 

parametrlərin bərabərliyini təmin etməsi. Bu halda natura ilə modelin 

oxşarlığı təxmini olur. Belə modelləşdirməyə təxmini modelləşdirmə 

deyilir.  Konkret məsələnin qoyuluşundan asılı olaraq təxminilik 

müxtəlif olur. 

 

§ 2. Neftin su ilə sıxışdırılma prosesinin  

modelləşdirilməsi 

 

 

Neftin su ilə  sıxışdırılma prosesini laboratoriya şəraitində 

(modeldə) öyrəndikdə  bu prosesin natura şəraitinə  dəqiq və ya nə 

dərəcədə  təxmini uyğun olduğunun müəyyən edilməsi mühüm 

məsələlərdən biridir. Bu məsələni tədqiq etmək üçün aşağıdakı 

diferensial tənliklər sistemindən istifadə etmək olar: 

t

s

k

m

2

p

p

x

f

x

s

n

k

n

,                        (VII.5) 

t

s

k

m

2

p

p

x

f

x

s

s

k

s

                          (VII.6) 

---