A. MİRZƏcanzadə. Z.ƏHMƏdov, R. Qurbanov

 

461 

Qərarlaşmış  hərəkətdəki  ətalət qüvvələrinin qərarlaşmamış 

hərəkətdəki  əlavə  ətalət qüvvələrinə olan nisbəti  Struxal parametri 

adlanır. Buna homoxronluq  (eynivaxtlılıq) parametri də deyilir və 

belə ifadə olunur: 

L

T

T

L

L

Sh

3

2

2

. 

Struxal parametri böyüdükcə  hərəkət qərarlaşmış  hərəkətə 

yaxınlaşır və  zamanın sonsuz qiymətində. Yəni Sh=  olduqda 

hərəkət qərarlaşmış olur. Deməli, özlü mayelərin qərarlaşmış 

hərəkətini üç, qərarlaşmamış  hərəkətini isə  dörd ölçüsüz parametr 

xarakterizə edir. 

 -  teoremdən istifadə edərək, hadisəni xarakterizə edən  əsas 

ölçüsüz parametrləri aşkara çıxartmaq olar. Bu teoremə əsasən  n+1 

sayda kəmiyyətlər arasındakı əlaqə bu kəmiyyətlərdən təşkil olunmuş 

n+1-k  sayda ölçüsüz parametrlərlə ifadə oluna bilər. Burada k əsas 

ölçülü kəmiyyətlərin sayıdır. 

Fərz edək ki, ölçü vahidinə makik olan a kəmiyyəti, bir-birindən 

asılı olmayan və  ölçü vahidinə malik 

n

a

a

a

a

,

,

,

,

3

2

1

 

kəmiyyətlərindən asılıdır: 

n

a

a

a

a

a

a

,

,

,

,

3

2

1

 . 

Onda ölçüsüz parametrlər belə ifadə olunur: 

k

m

k

m

m

a

a

a

a

,

,

2

1

2

1

 

k

q

k

q

q

q

k

n

a

a

a

a

a

,

,

3

2

1

3

2

1

1

1

 

Burada 

k

k

q

q

q

q

m

m

m

m

,

,

,

,

,

,

,

,

,

3

2

1

3

2

1

 qüvvət üstləri elə 

seçilir ki, 

k

n 1

2

1

,

,

,

,

 parametrləri ölçüsüz şəkildə alınsın. 

Aşağıdakı misallara baxaq. 

Tutaq ki, yerin mərkəzindəki təzyiqi qiymətləndirmək lazımdır. 

Bu təzyiqi tapmaq üçün məlum olan kəmiyyətlər aşağıdakılardır: 

yerin kütləsi 

27

10

6

M

q, onun radiusu 

8

10

4

,

6

R

sm; ağırlıq 

---

 

462 

qüvvəsinin yer səthindəki təcili 

2

R

M

g

; burada 

8

10

7

,

6

  

2

3

san

q

sm

 olub, qravitasiya sabitidir. 

Aydındır ki, yer üçün qüvvə  və sahə vahidlərinə malik olan 

xarakter kəmiyyətlər uyğun olaraq Mg və 

2

R -dır. Onda yerin 

mərkəzindəki xarakterik təzyiq 

                                       

2

2

2

R

M

R

Mg

p

                      (VII.1) 

olur. İfadəni ölçülər nəzəriyyəsinə əsasən təyin edək. Bu halda fiziki 

kəmiyyətlər: p (

2

1

san

sm

q

), kütlə M (q), radius R (sm), qravita-

siya sabiti 

2

1

3

san

q

sm

. Burada əsas ölçülü kəmiyyətlər kütlə, 

uzunluq və zamandır. 

 Deməli. Burada bir ölçüsüz kəmiyyət alınmalıdır (doğrudan da 

4-3=1 olur), yəni: 

p

R

M

. 

 Bu 

kəmiyyət,  əsas ölçülü kəmiyyətlərin üstləri sıfra bərabər 

olduqda ölmüsüz olur. Həmin  şərti ödəyən 

0

3

;   

0

1

 və       

0

2

2

 tənlikləridir. Buradan 

1

;   

2  və  

4 olur. Beləliklə,  

1

4

2

p

R

M

 

olur. 

 

Nəhayət, yerin mərkəzindəki təzyiqi qiymətləndirmək üçün 

aşağıdakı ifadəni alırıq: 

                                           

2

2

1

R

M

p

                              (VII.2) 

(VII.1) və  (VII.2) ifadələrinin müqayisəsindən 

1

alınır. Beləlik-

lə,  

bar

M

sm

n

p

14

/

10

14

10

4

,

6

10

6

10

7

,

6

2

12

2

8

27

8

 

---

 

463 

 Geofiziklərin ölçmə işləri göstərir ki, yerin mərkəzindəki təzyiq 

təxminən 4 Mbar olmalıdır. Deməli, yerin mərkəzindəki təzyiqi 

qiymətləndirdikdə  dörd dəfədən çox səhv etdiyimizə baxmayaraq 

həqiqətə yaxın qiymət aldıq. 

 Yadda 

saxlamaq lazımdır ki, əgər fiziki kəmiyyətin hesablanan 

təxmini qiymətinin onun həqiqi qiymətinə olan nisbəti 10-dan az 

olarsa, belə təxmini hesablama faydalı sayıla bilər. 

 

Ölçülər nəzəriyyəsinin klassik məsələsi sayılan atmosferdə 

güclü “nöqtəvi” partlayış  məsələsinə baxaq. Bu məsələ akad. 

L.İ.Sedov tərəfindən  həll edilmişdir. Həmin məsələdə  zərbə 

dalğasının hərəkət qanunu və  zərbə  təzyiqi öyrənilir. Hadisəni 

xarakterizə edən fiziki kəmiyyətlər: partlayış enerji E(

2

2

san

sm

q

), 

atmosfer sıxlığı 

3

sm

q

, zərbə  dalğasının partlayış  mərkəzindən 

olan məsafəsi r (sm) və  uyğun zaman anı t (san) hesab edilir. Bu 

halda da bir ölçüsüz kəmiyyət alınar: 

t

r

E

, 

və ya  - teoremə əsasən alırıq: 

                                             

2

5

t

r

E

                                   (VII.3) 

 Buradan 

zərbə dalğasının hərəkət tənliyini yazmaq olar: 

;

5

2

5

1

t

E

b

r

        

5

1

b

. 

 

Təkcə  bir partlayış aparmaqla E və 

 məlum olduqda  b –ni 

tapmaq olar. Bundan başqa, zərbə  dalğasının yaratdığı  təzyiqi də 

qiymətləndirmək olar. Bunun üçün (VII.3) ifadəsindən E –ni tapıb, 

onu r radiuslu kürənin həcminə bölsək, enerjinin t anındakı sıxlığının 

təxmini qiymətini alarıq. Bu kəmiyyətin ölçüsü 

2

3

/

/

sm

n

sm

epq

 

olacaqdır. Deməli, həmin dalğa zərbəsinin yaratdığı  təzyiqi 

xarakterizə edəcəkdir: 

---