A. MİRZƏcanzadə. Z.ƏHMƏdov, R. Qurbanov

 

451 

sıxışdırılma 

Polimer məhlulun 

laya vurulması 

Misselyar 

məhlulun tətbiqi 

Qələvi məhlulun 

tətbiqi 

19 

 

22 

8 

 

9 

3 

 

9 

8 

 

4 

 

 

Şəkil VI. 22 

VI.22  şəklində neftvermə  əmsalının artırılması üçün ABŞ-ın neft 

yataqlarında tətbiq olunan üsulların yararlılıq dərəcəsini göstərən 

üçölçülü diaqram verilmişdir (şəkildə 1 – buxarla işlənmə; 2 – buxar-

la sıxışdırma; 3 –  layın daxilində  yanğın yaratma; 4, 5, 6 –  uyğun 

olaraq  missel ap, polimer və qələvi məhlullarla sıxışdırılma; 7, 8, 9 – 

uyğun olaraq karbohidrogen qazı, karbon qazı və tüstü qazı ilə neftin 

sıxışdırılması üsullarına uyğun gələn nöqtələrdir).     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

452 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

VII  F Ə S İ L 

 

OXŞARLIQ  NƏZƏRİYYƏSİNİN  ƏSASLARI. 

NEFTİN  SU  İLƏ  SIXIŞDIRILMA  PROSESİNİN 

MODELLƏŞDİRİLMƏSİ 

 

§ 1. Oxşarlıq nəzəriyyəsinin əsasları haqqında 

qısa məlumat 

 

Lay fizikası fənni ilə ciddi məşğul olmaq istəyən hər bir şəxs bu 

və ya digər nəticəni qiymətləndirmək bacarığına malik olmalıdır. 

Buna ölçülər nəzəriyyəsi üsulunu öyrənməklə nail olmaq 

mümkündür. 

Oxşarlıq nəzəriyyəsi təcrübələrin düzgün qoyulmasını, alınan 

nəticələrin effektiv işlənilməsini, habelə  onların başqa hallarla 

ümumiləşdirilməsini təmin edən ən əlverişli vasitədir. 

Ümumiyyətlə, fiziki kəmiyyətlər ölçülü və ölçüsüz olur. Ölçülü 

kəmiyyətlər 

əsas ölçülü kəmiyyətlərdən və  asılı ölçülü 

kəmiyyətlərdən ibarətdir. Ölçü vahidləri ixtiyari seçilən kəmiyyətlər 

əsas ölçülü kəmiyyətlər  adlanır. BVS –  də  əsas ölçülü kəmiyyətlər 

kimi kütlə, uzunluq, zaman, cərəyan  şiddəti, temperatur, işıq gücü 

qəbul edilmişdir. Mexanikada isə  kütlə (M), uzunluq (L) və zaman 

(T) əsas ölçü kəmiyyətlərdir. Asılı ölçü kəmiyyətlərin ölçü vahidi isə 

bu kəmiyyətləri  əsas ölçülü kəmiyyətlərlə  əlaqələndirən riyazi 

düsturlar əsasında təyin edilir. 

---

 

453 

Bu və ya digər hadisəni qiymətləndirmək baxımından tədqiq 

etdikdə  həmin hadisəni xarakterizə edən kəmiyyətləri və  onların 

içərisində  əsas ölçülü kəmiyyətləri düzgün müəyyənləşdirmək 

mühüm şərtlərdən biridir. 

Ölçülər nəzəriyyəsinin tətbiqində  aşağıdakı intuitiv aydın olan 

yəqinliyi qəbul etmək lazımdır: 

1) hər hansı fiziki kəmiyyətin ölçüsü qəbul edilmiş  əsas ölçülü 

kəmiyyətlərin qüvvətlərinin hasili kimi göstərilə bilər;  

2) hər hansı fiziki qanunauyğunluqları ifadə edən bərabərliklərin 

hər iki tərəfinin ölçüləri eyni olmalıdır; 

3) müxtəlif ölçülü fiziki kəmiyyətlər toplana bilməz. 

Qeyd etmək lazımdır ki, müəyyən  şərt daxilində  asılı ölçülü 

kəmiyyətlərə də əsas ölçülü kəmiyyətlər kimi baxmaq olar. Bu şərti 

müəyyənləşdirək. Tutaq ki, hər hansı 

3

2

1

U

,

U

,

U

 kəmiyyətləri 

asılı ölçülü kəmiyyətlərdir. Bu kəmiyyətləri  əsas ölçülü 

kəmiyyətlərin quvvətlərinin hasili kimi ifadə edə bilərik: məsələn, 

mexanikada: 

1

1

1

T

L

M

U

1

, 

2

2

2

T

L

M

U

2

, 

3

3

3

T

L

M

U

3

, 

olur. Bu ifadələri loqarifmləsək alarıq: 

T

L

lg

M

lg

U

lg

1

1

1

1

, 

T

L

lg

M

lg

U

lg

2

2

2

2

, 

T

L

lg

M

lg

U

lg

3

3

3

3

. 

Ali cəbr kursundan məlumdur ki, bu sistem tənliyin 

0

3

3

3

2

2

2

1

1

1

 

---

 

454 

olduqda həlli var və bu həll yeganədir. Həmin  şərt ödəndikdə 

2

1

U

,

U

 və 

3

U

kəmiyyətlərinə əsas ölçülü kəmiyyətlər kimi baxmaq 

olar. Başqa sözlə, 

2

1

U

,

U

 və 

3

U

kəmiyyətlərinin kombinasiyala-

rından kütlə, uzunluq və zaman kimi əsas ölçülü kəmiyyətləri almaq 

olar. 

 

Özlülük 

 , sürət 

   və  sıxlığın 

 əsas ölçülü kəmiyyət 

kimi qəbul oluna bildiyini misal kimi yoxlayaq. Bilirik ki, BVS –də 

1

1

T

L

M

, 

1

0

T

L

M

, 

0

3

T

L

M

 

Onda 

5

0

3

1

1

1

0

1

1

1

 

olur. Deməli,  

,

 və 

   əsas ölçülü kəmiyyət kimi qəbul edilə 

bilər. Bu kəmiyyətlərin kombinasiyasından asanlıqla kütlə, uzunluq 

və zaman vahidlərini aşağıdakı ifadələrdən almaq olar: 

,

LT

ML

T

ML

T

L

M

3

2

1

p

1

p

3

p

1

1

0

0

 

,

LT

ML

T

ML

T

L

M

3

2

1

q

1

q

3

q

1

1

0

0

 

3

2

1

k

1

k

3

k

1

1

0

0

LT

ML

T

ML

T

L

M

 

 Buradan 

3

2

1

3

2

1

3

2

1

k

,

k

,

k

,

q

,

q

,

q

,

p

,

p

,

p

məchullarını tapmaq 

üçün (bu bərabərliklərin hər iki tərəfinin ölçülərinin eyni olması 

şərtinə əsasən) aşağıdakı tənliklər sistemini alarıq: 

---