A. MİRZƏcanzadə. Z.ƏHMƏdov, R. Qurbanov

 

438 

 

Şəkil VI.16 

 

Hər iki tərəfdən boru konuslarla (3;4) birləşdirilmişdir. Konusun bir 

ucu iynəvarı siyirtmə (5) vasitəsilə  yüksək təzyiq altında qaz 

balonuna (6), digər çıxış ucu isə qaz hesablayicisi (7) ilə birləşdirilir.  

Məsaməli mühit yaratmaq üçün qum-gil qarışığı su ilə 

doydurulur və 5 T qüvvə altında boru içərisinə doldurulur.  

Partlayışdan qabaq, qazın məsaməli mühitdə  süzülməsinin  

qərarlaşmış rejimdə 

2

p

Q

Q

 asılılığı  çıxarılır (burada 

2

p

   - 

giriş və çıxış nöqtələrdəki təzyiqlərin kvadratları fərqidir). Təzyiqlər 

həlli müəyyən həddə çatdıqdan sonra, həmin asılılıq girişdə təzyiqin 

azalması ilə  də  təkrarən çıxarılır (VI.17 şəklində  2 asılılığı). Sonra 

isə məsaməli mühitin çıxışında onu oxu istiqamətində açılmış xüsusi 

yarığa (2) partlayıcı-detonator qoyulur. Elektrik xətti vasitəsilə 

məsafədən partlayış yaradıldıqdan sonra yenidən 

2

p

Q

Q

 

asılılığı çıxarılmışdır (şəkil VI.18). 

---

 

439 

       

 

Şəkil VI.17                                        Şəkil VI.18 

VI.17vəVI.18  şəkillərinin müqayisəsindən partlayış nəticəsində 

başlanğıc təzyiqlər qradiyentinin xeyli azaldığını görmək olar. 

Ölkəmizdə ilk dəfə  Yablonovskiy (Kuybışev neft rayonunda) 

neft yatağının 337 № li  quyusunda lay daxilində maye partlayıcı ilə  

partlayış aparılmışdır. Bundan sonra aparılan tədqiqat işləri 

məhsuldar qatın keçiriciliyinin bəzi quyular üzrə 2-3 dəfə  artmasını 

göstərmişdir. 

Qeyd etmək lazımdır ki, maye partlayıcı vasitəsilə layda 

partlayış əməliyyatını qaz yataqlarında aparmaqla qazvermə əmsalını 

artırmaq olar. 

Alimləri uzun illər düşündürən məsələlərdən biri də istilik 

axımını sürətləndirmək məsələsidir. Burada qarşıya çıxan  

çətinliklərdən biri maddələrin istilikkeçirmə  əmsalının kiçik 

olmasıdır. Məsələn, ən yaxşı istilikkeçirmə qabiliyyətinə malik olan 

misi götürək. Diametri (2-3) 10

-2

  m və uzunluğu 0,5 m-dən az olan 

mis çubuqdan 10kVT istilik enerjisi ötürmək mümkün olsaydı, onun 

bir ucundakı temperatur günəş  səthindəki temperaturdan üç dəfə 

böyük, digər ucunda isə otaq temperaturuna bərabər olardı. Lakin 

yuxarıda göstərilən ölçüdə    “istilik borusu” həmin enerjini olduqca 

kiçik temperatur fərqi ilə (hətta ölçüyə gəlməyən) ötürə bilərdi. 

 “İstilik borusu”, içərisində  hava olmayan ucları bağlı, nazik 

divarlı borudan ibarətdir. Bu borunun daxili divarı uçucu maye ilə 

---

 

440 

hopdurulmuş  məsaməli materialdan (keramika, fitil parçası) 

hörülmüşdür. 

“İstilik borusu” nun iş prinsipi belədir: borunun bir ucunu 

qızdırdıqda maye buxarlanaraq digər ucuna hərəkət edir. Burada 

buxar kondensləşir və istiliyi borunun soyuq divarına verərək, 

kapillyarlarla borunun qızdırılmış ucuna hərəkət edir və tsikl təkrar 

olunur. 

Mayenin kapillyar kanallarda hərəkətini təmin edən yeganə 

qüvvə  səthi gərilmə  və  maye molekulları arasındakı qarşılıqlı  təsir 

qüvvələridir. Molekullar arasındakı  əlaqəni dağıda bilən gizli 

buxarlanma istiliyi əksər mayelər üçün çox böyük olduğundan və bu 

istilik kondensə  zamanı tam qaytarıldığından “istilik borusu”ndakı  

istilik axını çox böyük həddə  dəyişə bilər. Ona görə  də  “istilik 

borusu” na “istilik transformatoru” da deyilir. 

Beləliklə, “istilik borusu” müxtəlif texniki sahələrdə ideal 

izotermik tənzimləyici kimi işlədilə bilər. Məsələn, Dneprohes güclü 

buxar turbininə baxaq. Bu turbini işə salmaq üçün bir neçə saat vaxt 

tələb olunur. Həmin müddət, rotorun müntəzəm qızmasına sərf 

olunur. Əgər rotorun müntəzəm qızması təmin edilməzsə, onun valı 

əyilər, kürəkləri turbinin tərpənməz divarına sürtünər və  təhlükə 

yarana bilər. Beləliklə, yeganə  çıxış yolu, rotoru çox kiçik sürətlə 

qızdırmaqdan ibarətdir. Bu isə  əlverişli deyildir. Ona görə  də  çox 

vaxt iqtisadi cəhətdən  əlverişli olmayan qaz turbinlərindən istifadə 

olunur. Rotorun müntəzəm qızmasını təmin etmək üçün onun valını 

“istilik borusu” formasında düzəltmək kifayətdir. 

Yuxarıda deyilənlərə  əsasən quyudibi zonaya “istilik borusu” 

buraxmaqla istənilən temperaturu yaratmaq olar və bunun 

nəticəsində də layın neftvermə əmsalını artırmaq olar. 

Son illərdə  ölkəmizdə, quyudibi zonaya termoakustik sahə ilə 

təsiretmə  üsulunun effektivliyinin nəzəri və praktiki əsasları 

verilmişdir. Bu üsulun tətbiqinin  əsasını neft və  qaz laylarında 

akustik və temperatur sahələrinin termodinamik qapşılıqlı 

təsirlərindən yaranan və neftverməyə  müsbət təsir edən effektlər 

təşkil edir. 

---

 

441 

Tədqiqat nəticəsində akustik sahənin neftli süxurların 

istilikkeçirmə qabiliyyətinə  təsiri aşkar edilmişdir. Müəyyən 

olunmuşdur ki, istər sementləşmiş  və istərsə  də sementləşməmiş 

süxurlarda akustik sahənin yaradılması hesabına süxurun 

istilikkeşirmə qabiliyyəti artır.  Ən çox effekt, zəif sementləşmiş  və 

məsamə həcmi böyük olan süxurlarda müşahidə olunmuşdur. 

Akustik sahənin istilikkeçirməyə  təsiri, süxurun fiziki-kimyəvi 

xassələrindən əlavə, məsamələrdə yerləşən mayenin növündən, onun 

özlülüyündən və temperaturdan da asılıdır. 

Təcrübələrdə akustik sahə, ultrasəs dalğaları vasitəsilə 

yaradılmışdır. Termoakustik sahənin parafin və ya gil məhlulu ilə 

doymuş qumlu süxurun keçiriciliyinə təsiri öyrənilmişdir. 

Təcrübənin nəticələri göstərmişdir ki, parafin və ya gilli məhlul 

ilə  çirkləndirilmiş süxur nümunəsində eyni vaxtda akustik və 

temperatur sahələri yaradılması sayəsində keçiricilik 40-50% artır. 

Akustik və temperatur sahələrinin birgə  təsirindən quyudibi 

zonadan  əlaqəli suyun çıxarılmasının və  onun keçiriciliyinin 

aparılmasının mümkünlüyü də  müəyyən edilmişdir. Termoakustika 

sahələrinin, qaz yataqlarında hidratın yaranmasına qarşı mübarizədə 

səmərəliliyi də müəyyən edilmişdir. 

Mədən  şəraitində  aparılan sənaye miqyaslı  tədqiqat işləri, 

termoakustik sahələr yaratmaqla neftvermə  əmsalının artırılmasını 

sübut etmişdir. 

 

 

§ 5. Layın qaz və kondensatvermə əmsallarının artırılması 

 

Məlumdur ki,  hazırda ölkəmizdə qaz və  kondensat yataqları 

tükənmə rejimində istismar olunur. Bu isə  bəzi çatışmazlığa səbəb 

olur. Bunlardan bəzilərini nəzərdən keçirək. 

Qaz rejimində  işləyən laylar üçün kondensatın ilk lay şəraitinə 

uyğun gələn miqdarı (10

-4

  m

3

/m

3

-dən çox) və  onun sıxlığı artdıqca 

itkisi də  çoxalır. Eyni bir şəraitdə ilk lay təzyiqi ilə  kondensatın 

düşmə təzyiqi bə həmçinin temperaturu arasındakı fərqi böyük olan 

---