113
Burada Q-süxuru t
o
-dan t temperaturunadək qızdırmaq üçün lazım olan
istilik miqdarı; G-süxurun çəkisi: t
o
, t-ilk və son temperatur, C-süxurun
tam istilik tutumudur.
Süxurun məsaməliliyi, nəmliyi və temperaturu artdıqca onun
istilik tutumu da artır. Çökmə süxurların istilik tutumu 0.19÷0.24 kkal
q-dər arasında dəyişir.
Hər hansı cismin bir ucu qızdırıldıqda müəyyən müddətdən sonra
o biri ucunun qızma dərəcəsi həmin cismin istilik keçirmə qabliyyəti ilə
xarakterizə olunur.
Süxurların istilikkeçirmə qabliyyəti, süxurun istilikkeçirmə əmsalı
ilə xarakterizə olunur. En kəsiyi 1 sm
2
olan cismin 1 saniyədə 1
o
C
istiliyi 1 sm uzunluğa keçməsi üçün lazım olan istilik
miqdarınaistilikkeçirmə əmsalı deyilir və belə ifadə olunur.
tF
Ql
Burada Q-Δτ müddətində mühitindən keçən istilik miqdarı; l-uzunluq;
τ-en kəsik sahəsi : Δt-uclarda yaranan temperatur fərqi: F-en kəsik
sahəsi: Δt-uclarda yaranan temperatur fərqi; Δτ-istiliyin bir ucudan o
biri uca keçmə müddətidir.
Süxurların istilikkeçirmə qabliyyəti onun istilik tutumundan əlavə
məsaməliyindən, mineraloji tərkibindən və məsamələrin su ilə dolma
dərəcsindən daha çox aslıdır (cədvəl 1.10)
Süxurun termik xüsusiyyətlərindən baçqa, onlarda
temperaturötürmə əmsalı da səciyyəvi amil sayılır. Temperaturötürmə
əmsalı ilə istilikkeçirmə əmsalı və xüsusi itilik tutumu aşağıdakı kimi
əlaqədardır.
,
v
c
Burada ά-temperaturötürmə əçsalı, ζ
v
–süxurun həcm əmsalı; λ-
istilikkeçirmə əmsalı; C-xüsusi istilik tutumu;
114
Termoosmos, layda temperaturun qeyri-bərabər paylanması
nəticəsində yaranır. Məsaməli
mehitin ancaq bir hissəsi maye, qalan
hissəsi ilə qaz, yexud həmin mayenin buxarı ilə dolduqda termoosmos
meydana çıxır. Bu cür məsaməli mühitdə temperatur qradiyenti
yaratdıqda maye isti yerdən soyuq yerə süzüləcəkdir.
Dağ süxurları başqa süxurlar kimi elektrikkeçirmə xüsusiyyətinə
malikdir. Süxurların bu xüsusiyyəti, xüsusi elektrik müqaviməti ilə (p
c
)
xarakterizə olunur.
Ümumiyyətlə, mineralların
əksəriyyətinin elektrikkeçirmə
qabliyyəti çox kiçikdir. Lakin xüsusi elektrik müqavimətləri bir neçə
om·m-dən milyon om-a qədər ola bilər. Süxurların xüsusi elektrik
müqaviməti onların içərisində olan yaxşı keçirici maddələrin
miqdarından (%) asılı olaraq dəyişir ki, bu da nisbi elektrik müqaviməti
əmsalı ilə xarakterizə olunur. (P
H
):
M
c
H
P
P
P
Burada P
M
-süxurda olan minerakın xüsusi elektrik müqavimətidir.
Cədvəl 1.10
Dağ süxurları
İstilikkeçirmə
der
m
vm
İstilik tutumu
der
kq
Coul
K
C
5
,
Temperaturötürmə
əmsalı ά, 10
3
m
2
/san
Gil
Gilli şist
Dolomit
Kristallik əhəng
Dolomitləşmiş
əhəng
Daş duz
Kvars
Merkel
Qum (quru)
0.99
154-218
1.1-4.98
2.18
1.51
7.2
2.49
0.915-2.18
0.347
1.27-3.01
0.755
0.772
0.93
1.1
--
0.853
0.692
--
0.8
0.838
0.97
0.97
0.86
0.5-1.2
--
3.89
1.33
--
0.2
1.39
115
Sıx qum
Neft
Su
0.139
0.582
2.1
4.15
0.069-0.085
0.14
Süxurun nisbi eletrik müqavimətinin köməyi ilə onun nəmlik dərəcəsi
(B) tapmaq olar, yəni:
mB
m
In
B
m
P
N
)
100
(
1200
)
300
(
10
4
Məsamələr tamamilə su ilə dolmuş olduqda süxurların nisbi
elektrik müqaviməti vasitəsilə, onların məsaməliliyini aşağıdakı
ifadədən tapmaq olar:
1
,
2
2
)
(
5035
,
0
m
B
P
N
Qeyd etmək lazımdır ki, elektrokarotaj, neytron-karotaj və
qamma-kartoraj birlikdə
tətbiq edildikdə-süxurların fiziki
xüsusiyyətlərini (nisbi elektrik müqaviməti ilə ) daha ətraflı öyrənmək
olar.
Süxurların bir çox fiziki-kimyəvi xüsusiyyətləri (məsaməlilik,
neft, qaz,su ilə dolma və s.) öyrənilir.
Süxurların pyezoelektrik xassəsi hələ keçən əsardə kəşv
edilmişdir. Bəzi kristallar deformasiyaya uöradıqda (məsələn, sıxıldıqda
) onların səthlərində elektrik yükləri yaranır. əksinə, əgər kristal
yüklənmiş elektrodlar arasında yerləşdirilirsə, o deformasiyaya
uğrayacaq. Bu hadisə pyeozelektrik effekti adlanır. Sovet alimləri
M.P.Valoroviç və E.İ.Oarxomenko isə ilk dəfə pyezoelektrik kristalları
üzərində yeni hadisənin baş baş verməsin kəşv etmişlər. Məlum
olmuşdur ki, dağ süxurlarının bəzi minerallarında elektrik oxları xaotik
deyil, əksər halda müəyyən istiqamətlərdə yerləşir; belə ki, biradlı