A. MİRZƏcanzadə. Z.ƏHMƏdov, R. Qurbanov

116 

 

elektrik oxları (müsbət və ya mənfi ) bi yerə qruplaşır. Buna görədir ki, 

bütün süxurlar həmişə (deformasiyadan və ya  elektrik sahəsində 

yerləşməkdən aslı olmayaraq) pyezoelektrik xassəyə malik olur. 

Hazırda dağ süxurlarının yaranması və bəzi faydalı qazıntıların kəşfinə 

bu üsuldan geniş istifadə edilir. 

 

§  28  Məsaməli mühitdə elektrotermokinetik 

hadisələr 

 

Məhluların təmas səthində  ikiqat elektrik qatının olması 

elektrokinetik hadisələrin  (elertoosmos, elektrofozer, axmanın 

potensialı  və  s.) meydana çıxmasına səbəb olur. Bu hadisələr ümumi 

yaranma mexanizminə malik olmaqla, bərk və  maye fazaları bir-birinə 

nisbətən hərəkəti ilə əlaqədardır. Elektrolitin məsaməli mühitdə hərəkəti 

nəticəsində elektrik sahəsi əmələ gəlir. Məsaməli mühitə elektrik sahəsi 

əmələ  gəlir. Məsaməli mühitə elektrik sahəsi ilə  təsir etdikdə  ionların 

təsirindən elektrolit məhlulun baş verəcək. Bu hadisə, diffuziya 

qatındakı izofi ionların istiqamətlənmiş selinin özü ilə  (sürtünmə  və  

molekular ilişmənin hesabına) müəyyən maye həcminin məsaməli 

mühitdə  hərkətə  gətirməsi ilə izah olunur. Buna elektroosmos deyrlər. 

Elektrik sahəsi ilə  dispers fazanın hərəkəti baş verir ki, bu da 

elektroforez adlanır. Belə halda bərk və ya maye fazasının parçalanmış 

hissəcikləri, hərəkət etmətən disper mühitdəki katod və ya anoda tərəf 

hərəkət edir. 

Elektroosmos süürətinin  elektrik sahəsinin, məsaməli mühitin və 

mayenin xassələrindən asılılığı Helmhols-Smoluxovski ifadəsindən 

tapılır: 

     

4

Dh

S

v

e

                                                                              (1.110) 

 

 burada  υ

e

- elektroosmos hadisəsində mayenin sərfi;  s-məsaməli 

mühitin kapillyar kanalları sahələrinin cəmi;  ξ- hərəkət edən ikiqat 

---

117 

 

təbəqədə potensial düşgüsü;  D-dielektrik keçiriciliyi;  

l

E

h

  potensial 

qradiyenti; E-məsaməli mühitin l  uzunluğuna düşən potensial ;  μ-

mayenin üzlülüyüdür. 

Mayenin müqaviməti  

s

l

R

   və    E=IR  olduğunubilərək, 

potensial qradiyentini aşağıdakı ifadədən tapmaq olar. 

,

xs

I

l

E

h

                                                                              (1.111) 

burada  x –mayenin xüsusi elektrik keçiriciliyi; I-cərəyanın şiddətidir. 

(1.111) ifadəsini nəzərə almaqla  (1.110) ifadəsi aşağıdakı  şəklə 

düşər: 

 

x

DI

v

e

4

                                                                                 (1.112) 

 

(1.112) ifadəsini Darsi qanunu şəklində də yazmaq olar: 

 

,

4

l

FE

k

l

DE

Fm

v

e

e

                                                            (1.113) 

burada m-süxurun məsaməliliyi;

4

D

m

k

e

-elektroosmotik keçiricilik 

əmsalı; F-süxurun en kəsik sahəsidir. 

Əgər elektroosmosun istiqaməti süzülmə istiqamətilə eyni olarsa, 

mayenin sərfi  

  

Q=Qe +  Q

o

= 

l

p

F

k

l

FE

k

e

                                                  (1.114) 

olacaqdır.  Burada Q

e

,  Q

o

 elektroosmos və  darsi qanunundan tapılan 

sırflırdir. 

Elektroosmosun hesabına yaranan sərfi aşağıdakı ifadə ilə 

qiymətləndirmək olar: 

---

118 

 

 

.

1

p

k

E

k

Q

Q

e

o

e

  

 

Termodiffuziya. Qaz qarışığında diffuziya qatılıqlar qradiyenti 

hesabına baş verərsə, diffuziya hadisəsi temperaturun qradiyenti 

hesabına da baş verə bilər. Hətta tərkib etibarilə  bircinsli qarışığın 

qeyri-bərabər qızması  nəticəsində  də  diffuziya axını baş verir. 

Temperatur qradiyenti təsirindən yaranan diffuziya axınına 

termodiffuziya deyilir. Bu hadisə əsas etibarilə qazlarda baş verməsinə 

baxmayaraq prinsipcə maye qarışıqlarında baş verir. 

Termodiffuziyada diffuziya axını: 

 

dx

dT

T

D

Q

T

T

1

 

ifadəsilə 

tapıla bilər. Burada D

T

-termodiffuziya 

əmsalı; T-

temperaturdur. 

. 

Termidifuziya  hesabına ilk halda tırkib etibarı ilə birinci olan qaz 

qazrışığında müxtəlif qızmış yerlər arasında qatılıqlar fərqi yaranınr. Bu 

əks istiqamətə  yönələn, yəni qatılıqlar qrayidentini bərabərləşdirən adi 

diffuziya  hadisəsini yaradır. 

Termodiffuziya hadisəsi texnikada qaz qarışıqlarının ayrılması 

prosesində tədbiq edilir. 

Maye və  qazın məsaməli mühitdə  süzülməsinin  drossel effekti. 

Məsamələrdən qaz və  mayenin süzülməsində  adiabatik genişlənmə  və 

drossel prosesi nəticəsində termik effektivlər müşahidə edilir. Maye və 

qazın tempereturunun düşməsi ilə  müşayiət olunan adiatik 

genişlənməsi, dağ süxurlarının böyük istilik tutumuna malik olmaları 

üzündən layda və  quyudibi zonada temperaturun malik olmaları 

üzündən layda və quyudibi zonada temperaturun dəyişməsinə az təsir 

göstərir. Quyudibi temperaturun hiss olunacaq dərəcədə  dəyişməsi 

drossel prosesi hesabına baş verir. Belə halda temperaturun dəyişmə 

xarakteri  Coul-Tomcon əmsalı ilə xarakterizə olunur. Coun-Tomcon 

---