A. MİRZƏcanzadə. Z.ƏHMƏdov, R. Qurbanov
Yüklə 3,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 24. Süxurların müxtəlif növ deformasiyalara müqaviməti
- § 25. Gilli süxurların neft və cuyun təsirindən şişməsi
106
boyunca sürüşməsi baş verir. Bununla da süxurların ayrı-ayrı sahələrində nəzərə çarpmayan pilləvarienmələr baş verir ki, bu da layın səlist əyilməsi təəssüratı yaradır. Süxurların plastik və sürüşmə deformasiyalarının hansı təbiətə malik olmalarından asılı olmayaraq onlar hətta böyük olmayan dərinliklərdə də baş verir. Məsələn quyular qazıldıqdan sonra,
Şəkil 1.42 qoruyucu kəmərlərə düşən təzyiqin uzun müddət ərzində artması, bəzən süxurların sürüşmə və plastik degormasiyanın hesabına baş verir. Süxurların belə xassələrinin öyrənilməsinin , laya süni təsir üsullarının seçilməsi və onun effektiv idarə olunması məsələsində böyük əhəmiyyəti vardır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, neft laylarını təşkil edən süxurların məsaməliyini lay təzyiqindən asılı olaraq dəyişməsi qeyri-elastik xarakter daşıyır. Bu xassəcisimlərin plastik halına aid olan xassədir.Plastik cisimlər üçün alınmış deformasiya-gərginlik əyrilərinin xarakteri, təcrübə sınaqlarının qoyuluşundan da asılıdır. 1.42 şəkli əsasında aşağıdakı mülahizəni yürütmək olar. Plastik cismi, deformasiya olunmayan halından (A nöqtəsi) başlayaraq yükləyir. Onda cismə təsir edən yük (σ c ) artdıqca, məsaməlilik (m) AB əyrisi üzrə 107
azalacaqdır. Sonra da cismin b halına uyğun vəziyyətində ona təsir edən yükü azaldaq. Bu halda cismin öz əvvəlki halını AB əyrisi üzrə deyil, BC ıyrisi üzrə bərpa etməyə çalışacaq, yəni yeni hala keçəcəkdir. Bundan sonra cismim C halına uyğun vəziyyətdə yenidən yükləsək o, öz B halını CB əyrisi üzrə bərpa edəcək və yükün artması AB əyrisinin ardı olan BD əyrisi üzrə D halına keçəcəkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, məsaməli mühitin gərginlikli halı üçün alınan “deformasiya-gərginlik” əyriləri də mahiyyət etibarı ilə 1.41 şəklindəki əyrini xatırladır Məsaməli mühit üçün belə asılılıqların alınmasının əsas səbəbi süxuru təşkil edən hissəciklərin yuxarında qeyd olunduğu kimi, düzülüşünün təkrar olunmaz dəyişməsidir. Müəyyən edilmişdir ki, məsaməli mühitdəki təzyiqin (mə- sələn, lay təzyiqinin) dəyişməsi süxurdakı effektiv gərginliklə (σc) kompensə olunur, yəni
0 ) ( t p e . (1.109) Bu tənliyə əsasən aşağıdakı mülahizəni yürütmək olar.Məlumdur ki, neft yataqlarının işlənməsinin ilk mərhələsində lay təzyiqi azalır: yəni
>0 alınır və məsaməlilik azalır. Lay təzyiqi artdıqda isə əksinə
> 0 olur, t e < 0 alınır. Yəni məsaməlik artır. Belə ki, t e > 0 olduqda (yüklənmə halı) alınan yüklənmə modulu (AB əyrisinə görə)
< 0 halındakı (yükdən azadolma halı) yüktən azadolma modulundan (BC əyrisinə uyğun) az olyr. 108
Qeyd etmək lazımdır ki, t e < 0 halında, yəni quyu dibində təzyiqin artması nəticəsində yaranan yükdən azad olma dalğası layda yayılır və məsaməliliyin lay üzrə dəyişməsini təyin edir. Bu dəyişmə lay təzyiqinin bərpa vaxtına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Məsələn, Vuktıl və Orenburq yataqları üçün hidrodinamik tədqiqatlar əasasında (təzyiqin bərpa əyriləri) təyin olunan təzyiqin bərpa vaxtı lay təzyiqinin azalması ilə artır. Belə ki, lay təzyiqinin 1 mPa düşməsi məsamələr həcminin 8% azalmasına səbəb olmuşdur. Deməli, bu amili yataqların işlənmə layihəsinin tərtib etdikdə və istismar prosesində nəzərə almaq lazımdır.
müqaviməti Dağ süxurlarının sərtliyi və onların mexaniki xassələrin xarakterizə edən əmsallar, deformasiyanın növlərindən asılıdır. Süxurların yükə dayanıqlığı sıxılmada aşakr edilir; başaqa deformasiyalarda onların möhkəmliyi yüksək deyil, məsələn, lay süxurları üçün yarılmaya müqavimətin 0.02 hissəsini təşkil edir. Süxurların möhkəmlik dərəcəsinə onların mineroloji tərkibi və quruluşunun böyük təsiri vardır. Kişik dənəcəkli məsaməli süxurlar,adətən. Eyni mineraloji tərkibli, lakin böyük plçülü kristal quruluşlu süxurlara nisbətən daha yüksək möhkəmliyə malikdirş lifli quruluşa malik süxurların möhkəmliyi daha yüksək olur. Süxurların mexaniki xassələrinə sementləyici maddənin tərkibinin də təsiri böyükdür. Lakin süxuru təşkil edən dənələrin yüksək möhkəmliyə malik olması, süxurun müxtəlif deformasiyalara böyük müqavimət göstərə bilməsi demək deyildir. Gil hissələri ilə sementləşən qum dənəciklərindən təşkil olunmuş süxurlar sıxılmaya dayanıqsız süxurlar qrupuna aiddir. Əhəngdaşında gil hissəcuklərinin olması da süxurların dayanıqlığını azaldır.
109
Sementləyici maddəsi silisium oksidi və əhəng elementindən ibarət qum dənəciklərindən təşkil olunmuş süxurlar yüksər möhkəmliyə malikdir. Çökmə süxurlar, mexaniki xassələrinə görə anizotropdur.Məsələn, laylanma istiqamətinə görə belə süxurların möhkəliyi laylanmaya perpendikulyar istiqamətə görəmöhkəmlikdən çox olur.
§ 25. Gilli süxurların neft və cuyun təsirindən şişməsi
Məlumdur ki, süxurların tərkibində olan gil hissəcikləri su ilə təmasda şişir. Bunun nəticəsində məsamərəldəki keçiricikanalların ölçüləri kiçilir və süzülməyə böyük müqavimət yaranır. Bu səbəbdən həmin hadisənin öyrənilməsi vacib məsələlərdən biridir. Müəyyən olumuşdur ki,gilin şişməsi osmotik xarakter daşıyaraq əksər hallarda məsamədəki məhlul ilə onunla təmasda olan sudakı duzların konsentrasiyaları fərqi nəticəsində baş verir. Şişmə prosesi, xüsusi sərhi böyük olan süxurun gil hissəciklərinin səthinə hidratlaşmış ionlu qatın qalınlığının artması ilə davam edir. Gilin şişməsinin intensivliyi, məsamədəki suyu kimyəvi tərkibindən, duzun konsentrasiyasından, süxurun mineraloji və qranulometrik xüsusiyyətlərindən , dəyişənionların tərkibindən , layın quruluşundan, onun daxili əlaqəsinin xarakterindən və süxurun su ilə təmas şəraitindən asılıdır. Süxurla təmasda olan suyunminerallaşma dərəcəsi azaldıqca gilin şişməsi artır. Gilin şişmə qabliyyətini öyrənmək üçün xüsusi laboratoriya qurquları məlumdur. Belə qurğuların köməyi ilə gilin şişməsinin xarakterizə edən aşağıdakı məlumalar əldə edilir. 1) su ilə təmas nəticəsində gil nümunəsinin həcminin artması 2) şişmiş nümunənin nəmliyi 3) şişmə prosesində təzyiqin artması. Gilin ifrat şişməsi nəticəsində onun möhkəmliyiazalır və gil hissəcikləri arasındakı daxili əlaqə pozulraq yumşalmağa başlayır. Yüklə 3,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|