A. MİRZƏcanzadə. Z.ƏHMƏdov, R. Qurbanov

123 

 

Qeyd etmək lazımdır ki,  (1.119)-(1.121) ifadələrində 

diferensialların tapılması  çətin olduğundan, göstərilən kəmiyyətlərin, 

inteqral qiymətlərinin ölçülməsi məqsədə uyğun sayılır. Belə halda 

 

M

o

v

o

o

dV

h

H

m

                    (1.123) 

 

düsturda H

o

-islanma istiliyinin inteqral qiymətidir. Tam islanma  istiliyi  

),

(

o

H

 süxurun maye ilə 0-100%-ə  qədər doymasında ayrılan istiliyin 

miqdarıdır. 

Məsaməli mühitə  mayenin daxil olması, süxur ilə maye 

sərhədində yeni səthin yaranması ilə əlaqədar olduğundan enepji artımı 

belə tapılır: 

 

c

o

o

mF

V

H

2

1

          (1.124) 

 

burada   σ

1

,  σ

2

-uyğun olaraq cisim-maye və cisim-su sərhəddindəki 

xüsusi sərbəst enerji; F

c

-süxurun xüsusi səthidir. 

Yunq tənliyindən  cosθ=

1

2

1

  olduğundan (1.124) ifadəsindən 

cos

1

c

o

o

mF

V

H

       (1.125) 

 

alınır. Düsturdan görünür ki, tam islanma istiliyi, məsaməlilik 

əmsalından, xüsusi səthdən, süxurun və mayenin kimyəvi xassələrindən 

asılıdır. Məsələn, montmorillonit gillər üçün tam islanma istiliyi 

təxminən 15-20  kal/q  qiymətində  olur.  İstilik miqdarını bilməklə, 

teperaturun dəyişmə həddini tapmaq olar. 

 

§  30.  Süxur nümunəsinin laydan çıxarılması, saxlanması və təhlil. 

 

Süxur nümunəsinin tədqiq edilmə qaydası 

---

124 

 

 

Lay süxurlarının fiziki-kimyəvi-mexaniki və b. Xassələri, 

quyuların qazılması prosesində  laydan çıxarılan süxur nümunələri 

üzrində  aparılan tədqiqatlar nəticəsində  ğyrənilir. Odur ki, lazımi 

dərinlikdən süxur nümunəsinin. 

götrülməsi və  onun  lay şəraitini dəyişmədən çaxlanması  əsas 

məsələlərdən biridir. 

Geofiziki tədqiqatların böyük əhəmiyyət kəsb etməsinə 

baxmayaraq, lay haqqında yeganə  canlı  dəlil olan süxur hümunəsi 

üzərində aparılan tədqiqat materialları son dərəcə qiymətlidir. 

Praktiki cəhətdən qazma quyusundan ardıcıl çıxarılan süxur 

nümunələrinin biavasitə  mədən  şəraitində  öyrənilməsi mümkün 

olmadığından, nümunənin lay şəraitinə uyğun vəziyyətdə laboratoriyaya 

çatdırılmasının böyük əhəmiyyəti vardır. Aparılan tədqiqatlar 

nəticəsində  müəyyən olunmuşdur ki, qazma prosesində  süxur 

nümunələri aşağıdakı qayda üzrə  çıxarılmalıdır. Qaldırılandan sonra 

gilli məhlulla birlikdə  bütün süxur nümunəsi heç bir makrotəsvir 

aparılmadan tədqiqat  üçün ayrılır. Qaldırılmış süxur nümunəsi 

üzərindəki gilli azacıq silinir, eyni zamanda digər şəxs tərəfindən süxur 

nümunəsi üçün nişan kağızı hazırlanır və  tənzif parafinlənir. Nümunə 

nəm selofan paketə qoyulur və iplə kip bağlandıqdan sonra kağız nişan 

ilə birlikdə parafinlənmiş  tənzifə  bükülür və  tədqiqat üçün 

laboratoriyaya göndərilir. Süxur nümunəsi haqqında qısa makrotəsvir 

isə  ondan qoparılmış hissəciklər  əsasında aparılır. Nümunələr 

laboratoriyaya göndərildikdə  xüsusi qutularda kip yerləşdirilməli və 

titrəyişlərdən qorunmalıdır. Bu qayda ilə  hazırlanmış süxur nümunəsi, 

lay şəraitinə uyğun gəlir. 

Laboratoriya  şəraitində  süxur nümunəsi üzərində makro və 

mikroməlumatlar əldə edilir. 

Mikroməlumatlar 

əsas etibailə 

aşağıdakı parametrlərin 

öyrənilməsi ilə  əldə edilir: məsaməlilik, keçiricilik  (laylanma və ona 

perpendikulyar istiqamətdə), qranulometrik tərkib, karbonatlılıq,  

stratiqrafik məlumatlar, su-neftlə doyma əmsalları. Bu məqsədlə  süxur 

nümunəsi 6-7 hissəyə bölünür və onlar üzərində tədqiqat işləri aparılır. 

---

125 

 

Keçiriciliyin ölçülməsi üçün nümunənin uzunluğu 30 mm, neft-su 

ilə  doymanın təyin edilməsində  nümunənin çəkisi  30-40  q, 

 

qranumetrik tərkibi öyrəndikdə isə  50  q  olmalıdır. 

Süxurun mikro təsviri süxurun növünün, onu təşkil edən 

hissəciklərin və  məsamələrin ölçülərinin, sementləşmə  dərəcəsinin, 

sementləyici materialların  və    s.    təyin edilməsi məsələləri özündə 

cəmləşdirir. 

 

 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

126 

 

II  FƏSİL 

 

NEFT, QAZ VƏ SUYUN LAY ŞƏRAİTİNDƏ 

XÜSUSİYYƏTLƏRİ 

 

§ 1. Neft və qazın tərkibi 

 

 

Tərkibindən, temperatur və  təzyiqin qiymətindən asılı olaraq 

karbohidrogenlər lay şəraitində  müxtəlif termodinamik  - qaz, maye, 

bərk qazlı maye hallarında olr. 

 Neft 

və qaz, karbon və hidrogendən təşkil olunmuş üzvi 

birləşmələrdir. Lakin göstərilən elementlərdən başqa, neftin tərkibində 

əksər halda kükürd, oksigen, azot və s. elementlərə rast gəlinir. 

Kükürdlü birləşmələr paslandırıcı  və bununla əlaqədar olaraq dağıdıcı 

xassəyə  malik olduğundan, adətən, zərərli sayılır. Oksigen, bir çox 

neftlər üçün praktiki əhəmiyyəti olan naften turşusunun tərkibinə aid 

edilir. Neftin qatran hissəsi kükürd, oksigen və azot birləşmələrindən 

təşkil olunur. Bir çox neftlərin tərkibindən hidrogen-sulfid də olur. Lay 

şəraitində neftin tərkibində çoxlu miqdar parafin, asfalten və s. hissələr 

də olur. Qeyd etmək lazımdır ki, göstərilən elementlərin az miqdarda 

olmalarına baxmayaraq, onlar layda neftin hərəkətinə  böyük təsir 

göstərir. Bu baxımdan neftin tərkibində olan üzvi birləşmələr aşağıdakı 

üç qrupa bölünür: 

1.

 

Parafinli karbohidrogenlər. Bunların tərkibi  C

n

 H

2n+2

  

ifadəsi ilə təyin edilir. Bu birləşmələr kimyəvi cəhətdən daha dayanıqlı 

olur.  Atmosfer şəraitində  əsas etibarilə  doymuş karbohidrogenlərdən 

təşkil olunmuş neft parafin əsaslı sayılır. 

2.

 

Naftenli karbohidrogenlər. Bunların tərkibi C

n

H

2n

 ifadəsi       

ilə təyin edilir. Bu cür neftlər naften əsaslı sayılır. 

3.

 

Aromatik karbohidrogenlər. Bunların tərkibi C

n

N

2n-6

  

ifadəsi ilə  müəyyən edilir. Bu cür neftlər kimyəvi aktiv olmaqla tez 

oksidləşməyə məruz qalır. Belə neftlərə, adətən, az rast gəlinir.    

 Qeyd 

etmək lazımdır ki, parafin və naften əsaslı neftlərə  ən çox 

rast gəlinir. 

---