Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may 2015-ci il
95
iki səthdə yivlərin açılması ilə nəticələnir.Üçüncü cisim kimi araya girən toz ,tilişkələr ,sərbəst hala keçən
mikro yonqarlar və ya parçalanmış oksid təbəqələri ola bilər.Üç cisimli abraziv yeyilmə
yeyilmə prosesini
dahada sürətləndirir .Üç cisimli abraziv yeyilmə yeyilmədə yeyilmə nisbəti iki cisimli abraziv yeyilməyə
nisbətən daha aşağıdır.Bunun səbəbi hərəkətli hissəciklərin kəsmə təsiri göstərmədən yuvarlanmağa
meyilli olmasıdır.
Abraziv yeyilmə nəticəsində sıradan cıxmaların qarşısını almaq üçün aşağıdaki tədbirləri görmək
lazımdır.
1.Sürtünən səthlər sərtləşdirilməlidir.
2.Kənardan bərk maddələrin sürtünən səthlərin arasına girməməsi üçün sızdırmazlıq tətibatı təmin
edilməlidir.
3.Cihazlar və sistemlər tozdan və digər çirkləndiricilərdən təmizlənməlidir.
POLAD MATERĠALLARIN QAZIMA ġƏRAĠTĠNDƏ YORULMAYA QARġI
MÖHKƏMLĠYĠNĠN ARTIRILMASI MƏSƏLƏLƏRĠN TƏDQĠQĠ
Əhmədzadə T.R.
Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası
Müasir qazıma qurğusunun tərkib elementləri xarici mühitin ekstremal şəraitinə və yüksək
yüklənmələrin, sürətin və temperaturun təsirinə məruz qalır. Belə şəraitdə işləyən avadanlıqlarda statik və
dinamik qüvvə və momentlərdən, friksion quruluşların təmas səthlərində sürtünmədən yaranan istiliyin
təsirindən, həmçinin çoxsaylı təkrar yüklənmələrdən yorğunluq yaranır, səthlərdə mikroçatlar əmələ gəlir,
çatlar intensiv inkişafı makroçatlara çevrilir və müxtəlif dağılmalara gətirib çıxarır. Dağılmaların əmələ
gəlməsi, növləri, mexanizminin öyrənilməsi və avadanlığın xidmət müddətinin artırılması üçün
tədbirlərin axtarılması həmişə diqqət mərkəzində olmuş və aktual məsələlərdən hesab olunur.
Maşın və qurğuların detallarının dağılması və onun səbəbləri çox müxtəlifdir. Dağılma növlərinin
sadə və əsaslandırılmış təsnifatının işlənməsi sahəsində çoxlu tədqiqatların aparılmasına baxmayaraq,
hələ də mükəmməl sistem yaradılmamışdır. Bu təsnifatların bəziləri gərginlikli vəziyyət, digərləri sınağın
aparıldığı temperatur, deformasiya sürəti, ətraf mühit, udulan enerji, plastik axmanın qiyməti, dağılma
yolu kimi amillərə əsaslanır. Hər hansı bir baxışda iki vacib fakt nezərə alınmalıdır. Birinci fakt
dağılmanın, yaxud sürüşmə deformasiyasının mövcudluğu,ikinci fakt isə prosesin iki mərhələdə baş
verməsidir: çatın yaranması və onun inkişafı.Yorğunluq çatlarının yaranması və yayılmasının konkret
mexanizmi müxtəlif amillərdən: metalların təbiyətindən, kristalların səmtləşməsindən, yüklənmə
tsikllərinin sayından,
titrəmə seviyəsindən, ətraf mühitdən, detalın en kəsiyinin qalınlıqından və s. asılıdır.
Yorğunluq çatlarının yayılma mexanizmlərini elektron fraktoqrafiyası üsulu ilə geniş öyrənilmişdir.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz yorulmaya sebeb olan amillerdən və yorğunluq çatlarının esas yaranma
yerlərinin işləyən səthlərin olmasını nezere alsaq, deməli işləmə prosesində ister friksion təsirlərdən ister
dartılma və sıxılmadan və ya burulmadan və deyişen yüklərdən ilk yorğunluq çatlarını metalın səthi
alir.Qazmada istifade edilen polad materialların yorğunluqlarını metalın esas xüsusiyetleri olan iş
qabiliyyətliliyini artirmaqla temin ede bilərik. Maşın hissələrinin iş qabiliyyətinin əsas kriteriləri
aşağıdakılardır: möhkəmlik, sərtlik, dayanıqlılıq, yeyilməyə davamlılıq, istiliyə davamlılıq və titrəməyə
davamlılıq. İlk olaraq ilk vaxtlardan bize belli olan üsuldan behs etmek isteyirəm, bu üsul polad
materiallarin tablanma üsulu yeni qizdirilib ani soyudulmasi ile heyata kecirilen prosesdiki qeyri
müvazinət halında olan metalın qızdırılaraq daha müvazinətli hala gətirilməsindən ibarət termiki
əməliyyatdır. УTC (yüksək tezlikli cərəyan) üsulu ilə tablandırılmış detallara olan əsas tələbat
tablandırılmış səthin möhkəmliyinin HRC 40-dan və tərkibində karbonun 0,42 faizdən yüksək
olmasından ibarətdir. Buraya 40X; 45X; 40 XHM markalı polad ərintiləri daxildir. Tablandırılmada səth
dərinliyi 1,5...3 mm hüdudunda olmalıdır.УTC üsulu ilə tablandırma, iri həcmli tablandırılmaya görə
ekoloji cəhətdən təmizdir və iqtisadi cəhətdən səmərəlidir. Belə ki, burada elektrik enerjisinə qənaət
olunmaqla, detalın hazırlanma vaxtı qısalır və əməliyyatlar arası nəqliyyat daşınmaları azalmış olur.УTC
üsulu ilə tablandırma zamanı iri həcmli tablandırma ilə müqaisədə detalların deformasiyaya uğraması
daha kiçik olur.Buna misal olaraq əvvəl işlədiyim Maşınqayırma Texnologiya İnsitutunda kitayların
istehsal etdikləri nasos ştanqlarının yorulmaya davamlılıqının artırılması üçün Elman Eliyevin rehberliyi