Adau nun Elmi Əsə rl ə ri. G ə
Yüklə 139,92 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ADAU- nun Elmi Əsə rl ə ri. G ə nc ə
- İqtisad üzrə fəlsəfə doktoru Ş.N.Xurşudov Gəncə Dövlət Universiteti
ADAU- nun Elmi Əsə rl ə ri. G ə nc ə , 2016, № 1 139 KƏND TƏSƏRRÜFATI BAZARLARININ TƏSNİFLƏŞDİRİLMƏSİ VƏ ONLARIN XARAKTERİSTİKASI İqtisad üzrə fəlsəfə doktoru Ş.N.Xurşudov Gəncə Dövlət Universiteti Açar sözlər: ərzaq bazarları, bazar rəqabəti, təkmil rəqabətli bazar, inhisar rəqabətinin mövcud olduğu bazar, oliqopoliya, inhisar, monopsoniya, sistemli yanaşma İqtisadi nəzəriyyənin metodologiyasına uy- ğun olaraq kənd təsərrüfatı bazarları dedikdə, kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının tədavülü prosesində, habelə iqtisadiyyatın bu, çox mühüm bölməsini əmək və maddi resurslarla təmin edən sahələrdə fəaliyyət göstərən subyektlər arasında meydana çıxan iqtisadi münasibətlər sistemi nəzərdə tutulur. İqtisadçıların fikrincə, bazarın bir-birinə bənzəməyən aşağıdakı dörd tipi vardır: 1) azad rəqabətin mövcud olduğu bazar; 2) inhisar rə- qabətinin mövcud olduğu bazar; 3)oliqopoliya bazarı; 4) xalis inhisarın mövcud olduğu bazar. Kənd təsərrüfatına xas olan başlıca xüsusiyyətlər onun məhsullarının azad rəqabət bazarına aid ol- duğunu deməyə əsas verir. Bu, həm də onunla əlaqədardır ki, kənd təsərrüfatı bazarları üçün aşağıdakılar səciyyəvidir. Bu bazarlarda: a) çox- saylı müstəqil əmtəə istehsalçıları fəaliyyət göstə- rirlər; b) ayrı-ayrı əmtəə istehsalçıları qiymətlərə təsir etmək iqtidarında deyillər; c) demək olar ki, eynitipli (yekcins) məhsullar satılır; ç) iqtisadi subyektlər bu bazarlara asanlıqla daxil ola və ora- dan çıxıb gedə bilirlər. Lakin bunlarla yanaşı, kənd təsərrüfatı ba- zarlarına asanlıqla daxil olmağı məhdudlaşdıran bir sıra maneələr vardır ki, bunlara da aşağıdakı- ları aid etmək olar: - bazar münasibətlərinin yüksək səviyyədə inkişaf etmiş olduğu ölkələrin təcrübəsi və son illərdə ölkəmizin kənd təsərrüfatında gedən proseslər göstərir ki, ərzaq bazarlarında inhisar- çılıq meyilləri güclənmişdir; - kənd təsərrüfatında başlıca təbii-iqtisadi resurs olan torpaq bazarlarının özünəməxsus xü- susiyyətləri vardır. Bu, özünü hər şeydən əvvəl onda göstərir ki, torpaq kənd təsərrüfatında başlı- ca istehsal vasitəsidir və onun əvəzedicisi olmadı- ğına görə müəyyən məhdudiyyətlər meydana çıx- mışdır; - iqtisadiyyatın digər sahələrinə nisbətən kənd təsərrüfatında istehsal amillərinin çevikliyi – istənilən vaxt çox qısa zaman kəsiyində iqtisadiy- yatın digər sahələrinə «keçirilməsi»- nisbi məna- da aşağı səviyyədədir; - kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları- nın bu sahənin məhsullarını emal edən və reallaş- dıran müəssisələrlə münasibətləri uzunmüddətli müqavilələr əsasında qurulur ki, bu da onların bazar mexanizmlərindən asılılıqlarını nisbi məna- da azaldır; - kənd təsərrüfatı məhsulları cəmiyyət üçün sox böyük əhəmiyyətə malik olduğuna görə o, dövlət tərəfindən tənzimlənməsi zəruri olan sahə- lərə daxildir. İqtisadiyyatın aqrar bölməsində bazar mü- nasibətlərinin ən mühüm məsələsi təkrar istehsa- lın yüksək sürətlə davam etdirilməsinə imkan verən rentabellik səviyyəsi təmin olunmaqla, kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələbatın ödə- nilməsi üçün məhdud miqdarda resurslardan mak- simum dərəcədə səmərəli istifadə olunmasını təş- kil etmək məqsədilə bazar mexanizmlərinin necə tətbiq edilməsidir. Mövcud olan resurslardan səmərəli istifa- dəni və buna uyğun olaraq səmərəli təkrar istehsal sistemini təşkil etmək üçün təsərrüfat subyektləri aşağıdakı vəzifələri yerinə yetirməlidirlər: 1) hansı kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsal olunması və bazara çıxarılmasını elmi cə- hətdən əsaslandırmalı? 2) ayrı-ayrı məhsullardan nə qədər istehsal olunmalı və istehsal prosesinə mövcud resurslar- dan nə qədər cəlb edilməli? 3) bu məhsullar necə istehsal olunmalı, istehsal necə təşkil olunmalı, hansı texnologiyalar tətbiq edilməlidir ki, bazarda rəqabət qabiliyyəti- nə malik olunsun? 4) bu əmtəələri kimin üçün, bazarın hansı seqmentləri (hansı istehlakçılar) üçün istehsal et- məli, istehsal olunmuş məhsulları istehlakçılar arasında necə bölüşdürməli? 5) istehsalın rəqabət qabiliyyətliliyini və iqtisadi səmərəliliyini qoruyub saxlamaqla geniş təkrar istehsalın zəruri sürətini təmin etmək üçün texnologiyalarda və məhsulların çeşidindəki yeni- liklər, istehlakçıların zövqlərindəki, resursların strukturu və onların qiymətlərindəki dəyişiklik- lərlə əlaqədar olaraq daim dəyişən şəraitə necə uyğunlaşmalı? [1, s. 54-55]. ADAU- nun Elmi Əsə rl ə ri. G ə nc ə , 2016, № 1 140 Aqrar bazarlar iqtisadiyyatın bu başlıca məsələlərinin necə və hansı prinsiplər əsasında həll edilməsi ilə fərqlənirlər. İqtisadiyyatın aqrar bölməsinin innovasiya təmayüllü inkişafı yuxarıda göstərilən məsələ- lərin, müvafiq bazar strukturlarının formalaşdırıl- masının, bazar mexanizmlərinin dövlət tənzimlə- məsi ilə əlaqələndirilməsinin həll olunmasına sis- temli yanaşılmasını zəruri edir. Bu yanaşmanın aktuallığını əsas etibarilə qarışıq sistemin fəaliy- yət göstərdiyi bazar iqtisadiyyatının yüksək sə- viyyədə inkişaf etmiş olduğu ölkələrin təcrübəsi də sübut edir. Odur ki, qarşıya qoyulan bu vəzifə- lərin bazar münasibətlərinin yüksək səviyyədə inkişaf etdiyi ölkələrdə necə həll edilməsini nə- zərdən keçirək. Birinci vəzifə tələbin təhlil olunması əsa- sında həll edilir. İstehsal proqramları bazar qiy- mətləri bütün istehsal xərclərinin ödənilməsinə və mənfəət əldə olunmasına imkan verən məhsul- ların istehsalı nəzərə alınmaqla işlənib hazırlanır. İkinci vəzifə həll olunarkən tələblə təklif arasındakı nisbət müəyyənedici rol oynayır. Tələ- bin artması əmtəələrin qiymətlərinin yüksəlmə- sinə, mənfəətin artmasına səbəb olur və deməli, istehsalın genişləndirilməsinə işarə verir. Tələbin azalması, əksinə istehsalın həcminin azalmasına səbəb olur. Üçüncü vəzifənin həll edilməsi üçün bazar rəqabəti öyrənilir. Bazarda rəqabətin güclənməsi əmtəə istehsalçılarını innovativ texnologiyalara keçilməsi ilə istehsal xərclərinə qənaət edilməsi yollarını axtarmağa, istehsalın təşkili formalarını təkmilləşdirməyə, məhsulların çeşidini dəyişdir- məyə və mahiyyət etibarilə rəqabət qabiliyyətini yüksəltmək üçün digər tədbirləri həyata keçir- məyə məcbur edir. Dördüncü vəzifə istehlakçıların alıcılıq qa- biliyyəti nəzərə alınmaqla bazarın müvafiq seq- mentinin seçilməsi və tədqiq olunması əsasında həll edilir. Bununla əlaqədar olaraq bazarda əmtəəlik məhsullar istehlakçıların gəlirlərindən və üstünlükvermə qabiliyyətlərindən asılı olaraq bölüşdürülür. Beşinci vəzifənin həll edilməsində qiymət- lər həlledici rol oynayır. Qiymətlər resursların istehsal sahələri arasında bölüşdürülməsinin də- yişməsinə səbəb olur. Kənd təsərrüfatı bazarlarının təsnifləşdiril- məsi (bazar modelləri) sistemi H.Ştakelberq tə- rəfindən təklif olunmuşdur və demək olar ki, hamı tərəfindən qəbul edilmişdir. Bazarlar müx- təlif əlamətlər, ilk növbədə rəqabətin məhdud- laşdırılması dərəcəsinə görə təsnifləşdirilir. Bu zaman bazarda mövcud olan satıcıların və alıcı- ların sayı əsas götürülür, başqa sözlə, «çoxsaylı- bir neçə-bir» satıcılar (alıcılar) formulundan isti- fadə olunur. Bu tənsifləşdirmə kənd təsərrüfatı üçün də səciyyəvidir. Bunu 1-ci cədvəldən də ay- dın görmək olar. Cədvəl 1 Bazar modelləri Satıcılar Alıcılar çoxsaylı Bir neçə Bir Çoxsaylı Polipoliya (tam rəqabətli) Oliqopoliya Monopsoniya Bir neçə Oliqopoliya Ikili oliqopoliya Məhdud monopsoniya Bir İnhisar Məhdud inhisar İkili inhisar Kənd təsərrüfatı bazarlarının təsnifləşdiril- məsi aşağıdakı əlamətlər üzrə də aparıla bilər: - coğrafi əlamətə görə-yerli, milli, dünya kənd təsərrüfatı bazarları; - kənd təsərrüfatı məhsullarının növlərinə görə – taxıl, ət, süd, pambıq, tərəvəz, kartof ba- zarları və i.a. - alqı-satqı proseslərinin təşkilinə görə – topdansatış, pərakəndə satış bazarları və i.a. - iqtisadi təyinatlarına görə – ərzaq məhsul- ları bazarları, maddi-texniki resusrlar və xidmətlər bazarı və i.a. - keyfiyyət əlamətlərinin məcmusuna görə – təkmil və təkmil olmayan bazarlar; mütəşəkkil və mütəşəkkil olmayan bazarlar; sərbəst və tən- zimlənən bazarlar və i.a. Aşağıdakı şərtlərin yerinə yetirildiyi bazar- lar təkmil bazarlar adlandırılır: - eynitipli məhsulların satıldığı bazarlar; - bazar münasibətlərinin bütün iştirakçıları- nın bərabərhüquqlu olmaları; - sövdələşmələrin aparılmasında satıcılarla alıcılar arasında heç bir məkan fərqi nin mövcud olmaması; - sövdələşmə aparılarkən müvəqqəti fərqlər (məhsullar bütün satıcılar tərəfindən eyni vaxtda satışa qoyulur) mövcud olmaması; - bütün iştirakçılar üçün informasiyaların tam şəffaflığının təmin olunması [2, s. 19-21]. Bu şərtlərdən hər hansı birinin yerinə yetirilmədiyi bazarlar təkmil olmayan bazar hesab edilir. Yüklə 139,92 Kb. Dostları ilə paylaş:
|