Adau nun Elmi Əsə rl ə ri. G ə

   ADAU-
nun Elmi Əsə
rl
ə
ri. G
ə
nc
ə
, 2016, 
№
1
 
 
143 
 
KƏND TƏSƏRRÜFATI MƏHSULLARI İSTEHSALÇILARININ VERGİYƏ CƏLB 
EDİLMƏSİ DÖVLƏT TƏNZİMLƏNMƏSİNİN BAŞLICA METODUDUR  
 
Doktorant H.O.Rzayev  
 Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti  
 
Açar  sözlər:  vergi,  vergitutma  obyekti,  vergi  bazası,    vergi  dərəcəsi,  hüquq  pozmaları,  vergi 
nəzarəti və i.a. 
 
Vergilər, onların müəyyən edilməsi və top-
lanması  üzərində  nəzarətin  həyata  keçirilməsi  ilə 
əlaqədar meydana çıxan münasibətlər qanunveri-
ciliyə  uyğun  olaraq  hakimiyyət  orqanları  tərəfin-
dən tənzimlənir. Vergi qanunvericiliyini pozanlar 
isə  məsuliyyətə  cəlb  edilir  və  cəzalandırılır.  Bu 
isə o deməkdir ki, ölkəmizdə vergi qanunvericili-
yi  hələ  bazar  münasibətlərinin  yüksək  səviyyədə 
inkişaf etdiyi ölkələrdə olduğu kimi sivil səviyyə-
yə çatmadığına görə konkret şəraitdən asılı olaraq 
təkmilləşdirmələr  davam  etdirilir  və  bu  zaman 
əsas etibarilə aşağıdakılar nəzərə alınır:  
  - ölkədə kənd təsərrüfatı məhsulları isteh-
salçılarından alınan vergi və rüsumların növləri;  
  - vergi və rüsumların ödənilməsi sahəsin-
də  dəyişikliklərin  edilməsinin  və  onların  həyata 
keçirilməsinin iqtisadi cəhətdən əsaslandırılması; 
  -  ölkədə  əvvəllərdə  tətbiq  olunan    vergi 
və  rüsumların  müəyyən  edilməsi  prinsipləri  və 
qaydalarına xitam verilməsi;  
  -  vergilər  üzərində  nəzarətin  həyata 
keçirilməsinin forma və metodları; 
  -  vergilərlə  əlaqədar  hüquqpozmalara  yol 
verənlərin məsuliyyəti;  
  -  vergi  orqanlarına  şikayət  edilməsi  qay-
daları və onların vəzifəli şəxslərinin fəaliyyəti (və 
ya fəaliyyətsizliyi).  
Vergi - dövlətin maliyyə təminatı məqsədi-
lə vergi ödəyicilərinin mülkiyyətində olan pul və-
saitlərinin  özgəninkiləşdirilməsi  şəklində  dövlət 
büdcəsinə  və  yerli  büdcələrə,  habelə  məqsədli 
dövlət fondlarına köçürülən məcburi, fərdi, əvəz-
siz ödənişdir. Rüsum isə fiziki şəxslərdən və təş-
kilatlardan icbari qaydada tutulan haqdır.  
Vergitutma elementləri aşağıdakılardır: 
-  vergitutma  obyekti.  Vergitutmanın  ob-
yektlərinə  əmtəələrin  (işlərin,  xidmətlərin)  real-
laşdırılması  ilə  əlaqədar  əməliyyatlar,  əmlak, 
mənfəət,  gəlir,  satılmış  məhsulların  (yerinə  yeti-
rilmiş işlərin, göstərilmiş xidmətlərin) dəyəri, ver-
gi ödəyicilərinin vəzifələri ilə əlaqədar olan digər 
iqtisadi  əsaslar  və  s.  daxildir.  Hər  bir  verginin 
özünün müstəqil vergitutma obyekti vardır; 
-  vergi  bazası.  O,  vergi  obyektinin  dəyər, 
fiziki, yaxud da başqa bir xarakteristikası demək-
dir. Vergi ödəyiciləri – təşkilatlar, vergi bazasını 
mühasibat  və  ya  vergi  uçotunun  məlumatları, 
yaxud da digər sənədlərə əsasən hər  vergi dövrü-
nün  yekunlarına  uyğun  olaraq  hesablayırlar. 
Vergi  bazasının  müəyyən  olunmasında  səhvlərə 
(xətalara, təhriflərə) yol verildikdə o, cari dövrdə 
təshih olunur;  
-  vergi  dərəcəsi.  O,  vergi  bazası  vahidinə 
görə hesablanan verginin kəmiyyətini ifadə edir.  
Təşkilat  təqvim  ili  başlandıqdan  sonra 
formalaşdırıldıqda  ilk  vergi  dövrü  onun  yaradıl-
dığı gündən başlanır. Onun dövlət qeydiyyatından 
keçdiyi  gün  də  həmin  gün  hesab  edilir.  Təşkilat 
təqvim ilinin axırınadək ləğv olunduqda (yenidən 
təşkil  edildikdə)  onun  üçün  vergi  dövrü  həmin 
ilin  başlanğıcından  ləğv  olunma  (yenidən  təşkil-
edilmə) başa çatan günədək olan dövr hesab edi-
lir;  
-  verginin  hesablanması  qaydası.  Bu,  ver-
ginin  hesablanmasının  qanunla  müəyyən  edilmiş 
metodikası  deməkdir.  Verginin  hesablanması  və-
zifəsi vergi ödəyicisinə, vergi müvəkkilinə, yaxud 
da vergi orqanına həvalə edilir;  
-  verginin  ödənilməsi  qaydası  və  müddət-
ləri.  Verginin  ödənilməsi  müddətinin  uzadılması 
və  ya  hissə-hissə  ödənilməsi  aşağıdakılardan  hər 
hansı biri olduqda mümkündür: 
1)  təbii  fəlakət,  texnoloji  faciə,  yaxud  da 
qabaqcadan müəyyən edilməsi mümkün olmayan 
hər hansı bir vəziyyətdə şəxsə ziyan dəydikdə; 2) 
şəxsə maliyyələşdirmə üçün ayrılan vəsaitin veril-
məsi,  yaxud  da  yerinə  yetirdiyi  dövlət  sifarişi 
müqabilində  ona  çatası  vəsaitin  ödənilməsi  lən-
gidikdə; 3) vergi ödəyicisi vergini birdəfəyə ödə-
dikdə  onun  müflisləşməsi  təhlükəsi  olduqda;  4) 
fiziki  şəxsin  əmlak  vəziyyəti  onun  vergini  bir-
dəfəyə  ödəməyə  imkan  vermədikdə;  5)  əmtəələ-
rin, işlərin, yaxud da xidmətlərin istehsalı və real-
laşdırılması mövsümi xarakter daşıdıqda. 
Vergilərin (rüsumların) ödənilməsi müddə-
tinin  dəyişdirilməsinə  aşağıdakı  hallarda  yol  ve-
rilməməlidir: 
- vergi ödəyicisi haqqında cinayət işi qaldı-
rıldıqda;  
-  vergi  haqqında  qanunların  pozulması  ilə 
əlaqədar  inzibati  qanun  pozuntuları  haqqında  iş 
aparıldıqda;  

---

   ADAU-
nun Elmi Əsə
rl
ə
ri. G
ə
nc
ə
, 2016, 
№
1
 
 
144 
 
-  vergi  ödəyicisi  özünün  pul  vəsaitini  və 
əmlakını  vergidən  gizlətməyə  cəhd  göstərdikdə 
[1, s. 391-393]. 
Vergilərin  müəyyən  edilməsi  elementləri 
içərisində aşağıdakı güzəşt növləri nəzərdə tutula 
bilər: 1) obyektin dəyərinin vergiyə cəlb olunma-
yan  hissəsi;  2)  vergi  obyekti  elementlərindən 
bəzilərinin vergitutmadan azad edilməsi; 3) vergi 
dərəcələrinin  aşağı  salınması;  4)  məqsədli  vergi 
güzəştləri. 
Vergi qanunvericiliyində hüquq pozuntula-
rı  aşkara  çıxarıldıqda  vergi  orqanları  cərimə  və 
inzibati sanksiyalar şəklində  maliyyə  məsuliyyəti 
tədbirlərindən  istifadə  etməlidirlər.  Bu,  aşağıdakı 
hallarda ola bilər:  
1)  vergi  orqanında  uçota  alınma  müddəti 
pozulduqda;  
2)  vergi  orqanında  uçota  durmadan  boyun 
qaçırıldıqda;  
3)  bankda  hesab  açılması  və  onun  bağlan-
ması  haqqında  məlumatın  verilməsi  müddəti  po-
zulduqda;  
4) vergi bəyannamələri təqdim olunmadıq-
da;  
5) gəlir və xərclərin, vergitutma obyektləri-
nin uçota alınması qaydaları kobud surətdə pozul-
duqda;  
6)  vergi  məbləği  ödənilmədikdə  və  ya 
qismən ödənildikdə;  
7)həbs  qoyulmuş  əmlaka  sahiblik,  ondan 
istifadəetmə  və  ona  sərəncamvermə  qaydalarına 
əməl olunmadıqda;  
8)  vergi  nəzarətini  həyata  keçirmək  üçün 
zəruri  olan  məlumatları  vergi  orqanlarına  təqdim 
etmədikdə; 
9)  vergi  orqanlarının  sorğusuna  uyğun 
olaraq  sənədlərin  təqdim  olunmasından  imtina 
edildikdə;  
10) şahid sifətində dindirilən şəxs məsuliy-
yət daşıdıqda;  
11)  ekspert,  tərcüməçi,  yaxud  da  mütəxəs-
sis  vergi  yoxlamalarında  iştirakdan  imtina  etdik-
də, tərcümədə yalan ifadələr işlədildikdə və i.a. 
Azərbaycan  Respublikasının  vergi  sistemi 
1991-ci  ildə  müstəqilliyimizi  bərpa  etdikdən 
sonra  formalaşmışdır.  Azərbaycan  Respublikası-
nın  Vergi  Məcəlləsinə  əsasən  ölkədə  aşağıdakı 
vergilər  müəyyən  edilmişdir:  1)  dövlət  vergiləri; 
2) Muxtar Respublika vergiləri; 3) yerli (bələdiy-
yə) vergiləri. 
Dövlət  vergilərinə  fiziki  şəxslərdən  alınan 
gəlir  vergisi,  hüquqi  şəxslərin  mənfəətindən  alı-
nan  mənfəət  vergisi,  əlavə  dəyər  vergisi  (ƏДV), 
aksizlər,  hüquqi  şəxslərdən  alınan  əmlak  və  tor-
paq vergiləri, yol vergisi, mədən vergisi, sadələş-
dirilmiş vergilər daxildir.  
Muxtar  Respublika  vergilərinə  Naxçıvan 
Muxtar  Respublikasının  qanunları  ilə  müəyyən 
olunan  və  onun  ərazisində  ödənilən  vergilər 
aiddir. 
Yerli vergilərə (bələdiyyə vergilərinə) bələ-
diyyələrin qərarları  ilə tətbiq  edilən  və  onun  əra-
zisində  ödənilən  vergilər  –  fiziki  şəxslərdən  alı-
nan  torpaq  və  əmlak  vergiləri,  yerli  əhəmiyyətli 
tikinti materialları üzrə mədən vergisi, bələdiyyə-
lərin  mülkiyyətində  olan  müəssisə  və  təşkilat-
lardan  alınan  mənfəət  vergisi  –  aid  edilir  [2,  s. 
116-118]. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  kənd  təsərrüfatı 
məhsulları istehsalçıları vergilərin  ödənilməsində 
müxtəlif  rejimlərdən  istifadə  edə  bilərlər.  Təcrü-
bədə iki vergi rejimi daha geniş yayılmışdır. Bun-
lardan  biri  ümumi  rejim,  digəri  isə  kənd  təsərrü-
fatı  vergisinin  ödənilməsinə  keçilməsi  adlandırı-
lır. Bunları torpaq vergisinin timsalında nəzərdən 
keçirək (cədvəl 1).  
Torpaq sahələri üzrə vergi dərəcələri müəy-
yən  hədd  daxilində,  məsələn,  deyək  ki,  0,3%-lə 
(kənd  təsərrüfatı  təyinatlı  torpaqlara  aid  edilən 
sahələr üzrə) 1,5% arasında (digər torpaq sahələri 
üzrə) dəyişə bilər. 
Son dövrlərdə ölkəmizin iqtisadi ədəbiyya-
tında  belə  bir  fikir  geniş  yayılmışdır  ki,  iqtisadi 
rayonlarımız  özlərinin təbii-iqlim  şəraitlərinə, ix-
tisaslaşmalarına, torpaq sahələrinin münbitlikləri-
nə və s. əlamətlərinə görə bir-birindən fərqləndik-
ləri üçün zonalar üzrə fərqli torpaq vergisi dərəcə-
lərinin müəyyən olunması məqsədəuyğundur [1]. 
Biz  də  tamamilə  bu  fikrə  tərəfdar  çıxırıq. 
Doğrudur,  təqribən  15  ildən  çoxdur  ki,  kənd 
təsərrüfatı  məhsulları  istehsalçılarının  torpaq 
vergisi  istisna  olmaqla,  digər  vergilərdən  azad 
edilmələri,  onların  istifadə  etdikləri  yanacağın, 
motor  yağının  və  mineral  gübrələrin  dəyərinin 
orta 
hesabla 
50%-nin 
dövlət 
tərəfindən 
ödənilməsi istehsalın həcminin artmasına əlverişli 
şərait  yaradır.  Lakin  fikrimizcə  bu  qayda  özünü 
kifayət  qədər  doğrultmur  və  bundan  sui-istifadə 
hallarına  rast  gəlinir.  Başqa  sözlə,  bəzi  hallarda 
müxtəlif  səbəblər  üzündən  ərzaqlıq  buğdanın  və 
digər  məhsulların  istehsalı  üçün  becərilən 
bitkilərin əkin sahəsi haqqında məlumatın düzgün 
olub-olmamasına  nəzarət  etmək  mümkün  olmur. 
Bunları deməkdə məqsədimiz ondan ibarətdir ki, 
əkin sahəsinə işlədilən yanacağa, motor yağlarına, 
gübrələrə  görə  ödənilən  kompensasiyaların  ləğv 
edilməsi  və  bunun  hesabına  məhsulların  satış 
qiymətlərinin  artırılması  daha  məqsədəuyğun 
olardı [3, s. 244-245]. 

---