AdigöZƏl bəy qarabağnamə

kütlələrinin iztirabı,  İran hakimiyyəti tərəfindən törədilən fəlakətlər, yəqin ki, 
Adıgözəl bəyin şüurunda dərin iz buraxmışdı. 
Mirzə Adıgözəl bəy öz tərcümeyi-halında yazır ki, Gürcüstan Rusiya ilə 
birləşdikdən sonra nazir Kovalenski XII Georginin diplomatik məktublarını 
yazan katiblərinə inanmadığı üçün, osmanlı dilini bilən bir adam axtarırdı. 
Adıgözəl bəyi Kovalenskiyə nişan verdilər; nazir onu gizli məktublar ilə əlaqədar 
olan işlər üçün öz yanına xidmətə  qəbul etdi. Adıgözəl bəy Kovalenskinin 
yanında gizli surətdə xidmət edir və donluq alırdı. 
Adıgözəl bəy bu məxfi vəzifədə, ancaq 1799-cu ilin axırlarında və bütün 
1800-cü il boyu xidmət edə bilərdi. Mirzə Adıgözəl bəyin həyatında bu dövrün 
böyük əhəmiyyəti olmuşdu. Əgər bu vaxta qədər Adıgözəl bəy öz vətənində baş 
vermiş tarixi hadisələri müşahidə etmək və onlara qiymət verməklə öz siyasi 
təmayülünü müəyyən etmişdisə, nazir Kovalenskinin yanına xidmətə girdikdən 
sonra isə, o öz siyasi təmayulünü tamamladı və möhkəmləndirdi. Adıgözəl bəy 
öz gələcək taleyini Zaqafqaziyada olan Rusiya divanxanası  və ordusu ilə 
əlaqələndirdi. Məlum olduğu kimi, Adıgözəl bəy 1800-cü ildə özünü Rusiya 
tərəfdarı kimi tanıtdıra bilmişdi. Buna görə, nazir Kovalenski onu inanılmış bir 
adam sayıb diplomatik işlərlə əlaqədar olan gizli məktubları ona tapşırmışdı. 
Bu münasibətlə belə bir sual ortaya çıxır: Adıgözəl bəy rus dilini nə vaxt və 
harada öyrənə bilmişdir? Belə güman etmək olar ki, Adıgözəl bəy nazir 
Kovalenskinin yanında xidmət edərkən rus dilini başa düşürdü. Ehtimal ki, 
Adıgözəl bəy rus dilini 1796-1800-cü illər  ərzində, Tiflisdə yaşadığı zaman 
öyrənmişdir. Bu fikir həqiqətə daha yaxındır. 1795-ci ilin payızından başlayaraq 
Tiflisdə rus qarnizonu dururdu. 
Təəssüf ki, padşah XII Georginin ölümündən sonra Mirzə Adıgözəl bəyin 
nazir Kovalenskinin xidmətində olub-olmaması haqqında bir məlumat yoxdur. 
Bizcə o, bu vəzifədə olmuşdur; çünki Kovalenski Gürcüstanın hökmdarı 
vəzifəsini ifa etdiyi üçün ona Şərq dillərini bilən adam lazım idi. 
Lakin Mirzə Adıgözəl bəy Kovalenskinin yanında, onun Gürcüstan idarə 
işlərini knyaz Sisianova təhvil verənə  qədər, yəni 1803-cü ilin fevral ayınadək 
xidmət edə bilərdi
1
. Adıgözəl bəyin Gürcüstan canişini və Qafqaz qoşunları 
komandanı knyaz Sisianovun yanında xidmət etməsi məlum deyildir. Mirzə 
Adıgözəl bəyin həyatının bu dövrünə aid heç bir sənəd hələ aşkar edilməmişdir. 
Həyatının bu dövrü haqqında Mirzə Adıgözəl bəy tərcümeyi-halında belə yazır: 
"Mən rus komandanlığının rütbəli şəxsləri yanında xidmətdə idim". Gürcüstanda 
Rusiya hakimiyyəti təsdiq olunduqdan sonra o, general-mayor Lisaneviçin yanına 
xidmətə təyin olunur.  
                                                 
1
 
AKAK, c. III, sənəd 1, səh. 4. 10 
 
 
10 

---

"Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyası aktlar"nda nəşr edilmiş  sənədlərdən 
görünür ki, general-mayor Lisaneviç 1811-ci ilin avqust ayında, Pənbək və 
Şoragil okruqları  rəisi vəzifəsində olmaqla, Ərzrum sərəskərinin hərəkatını 
güdürdü
1
. Bu vaxt Rusiya ilə Türkiyə arasında müharibə gedirdi. Hərbi 
əməliyyatın  əsas meydanı Dunay çayı  ətrafında idi. Lakin Rusiyaya tabe olan 
Zaqafqaziya torpaqlarına Türkiyə qoşunlarının hücum edə biləcəyi qorxusu 
olduğu üçün general-mayor Lisaneviçin əsas diqqəti Türkiyənin sərhəd 
rayonlarında olan osmanlı qoşunlarının hərəkatını izləməyə çevrilmişdi. 
Lisaneviç sərhədin o tayına kəşfiyyatçılar və casuslar göndərirdi. Belə bir 
şəraitdə generala mütləq mütərcim-kargüzar lazımdı. Bu vəzifəni Mirzə 
Adıgözəl bəy ifa edirdi. 
Mirzə Adıgözəl bəy general Lisaneviçin yanında xeyli vaxt xidmət etmişdir. 
O, tərcümeyi-halında belə yazır: "On birinci ilə  qədər onun yanında katiblik 
etdim. Bu ildə menə podporuçik rütbəsi verildi. Nəhayət, on altıncı ildə  sərdar 
Yermolovdan izn alıb, Qarabağın keçmiş hakimi general-mayor Mehdiqulu 
xanın qulluğuna gəldim..." 
Beləliklə,  əldə olan məlumatlara  əsaslanaraq təsdiq etmək olar ki, general-
mayor Lisaneviç və Mirzə Adıgözəl bəyin birgə xidməti 1811 -ci illə 1816-cı 
illər arasında olmuşdur. 
General Lisaneviç və Mirzə Adıgözəl bəy 5-6 ilə  qədər Pənbək və  Şoragil 
distansiyalarında xidmət etmişdilər. Bu müddət ərzində bu yerlərlə əlaqədar bir 
çox hadisələr baş vermişdir. 
Təəssüf ki, Mirzə Adıgözəl bəyin bu distansiyalarda xidməti zamanı ciddi 
əhəmiyyəti olan işlərdə iştirak etməsi haqqında bilavasitə dəlillər yoxdur. Lakin 
vəzifəsinin xarakterinə görə, bir mirzə kimi, həmin işlərlə  əlaqədar olduğunu 
güman etmək olar. 
1805-1813-cü illər  ərzində davam edən birinci Rusiya-İran müharibəsi 
zamanı, Pənbək və  Şoragil  İran qoşunlarının basqını  nəticəsində, son dərəcədə 
talan edilmişdi.  Əhalinin xeyli hissəsi  İran qoşunları  tərəfindən cənuba 
qovulmuş, bəziləri isə  hərbi  əməliyyat gedən territoriyaları  tərk etmişdilər. 
Okruq rəisi distansiyanı məskun etmək, əkinçiliyi və məskun yerləri bərpa etmək 
qayğısına qalmalı idi.  
Hərçənd general-mayor Lisaneviç Azərbaycan dilini bilməklə Azərbaycan 
əhalisinin etimadını qazanmışdı, lakin bu ailələrin köçürülməsində yerli əhalidən 
olan və böyük hörmət sahibi Mirzə Adıgözəl bəyin, şübhəsiz ki, böyük xidməti 
olmuşdur. 
                                                 
1
 
General Tormasovun 1811-ci il avqustun 13-də general-mayor Lisaneviçə yazdığı 134 Ns-li əmr (AKAK, IV sənəd 
1179, səh. 775; 776-cı səhifədəki 1180 nömrəli sənədlə müqayisə edin).
 
11 

---

1812-ci ilin əvvəllərində  İran hökuməti  İrəvan sərdarı Hüseynqulu xanın 
vasitəsilə sülh danışıqlarına başlamaq arzusunda olduğunu bildirdi. Bununla 
əlaqədar olaraq sərhəd mahalının rəisi general-mayor Lisaneviç sülh danışıqları 
aparmaq üçün xüsusi məmur göndərilməsi haqqında məktublaşmağa başladı
1
. 
Mirzə Adıgözəl bəyin bu işdə iştirakı haqqında bilavasitə məlumat yoxdursa da, 
şübhəsiz ki, vəzifəsi ilə  əlaqədar olaraq o, bu kimi danışıqlarda kənarda dura 
bilməzdi. 
1813-cü ilin oktyabr ayında Qarabağın Gülüstan qəsəbəsində sülh müqaviləsi 
bağlandı. Bu müqaviləyə  əsasən  İran hökuməti Dərbənd, Quba, Bakı,  Şamaxı, 
Şəki, Gəncə, Qarabağ və Talış xanlıqlarına qarşı öz tələblərindən imtina etdi. 
Mirzə Adıgözəl bəyin tərcümeyi-halı  və müxtəlif mənbələrdən alınan 
məlumatlar onun həyatının bu dövrünü daha tam və düzgün təsəvvür etməyə 
imkan vermir. 
1816-cı ilin oktyabr ayında Gürcüstanın
2
 əlahiddə korpus komandiri vəzifəsinə 
təyin olunmuş general A.P.Yermolov Tiflisə  gəldi və Qafqaz işləri ilə tanış 
olmağa başladı. 
General A.P.Yermolov xanlara inanmırdı. O, xan hakimiyyətinin mövcud 
olmasını rus imperiyası mənafeyinə zidd görürdü və buna görə də gələcəkdə xan 
hakimiyyətini ləğv edib rus idarəsi qurmağı zəruri hesab edirdi. Qarabağ, Şirvan 
və Şəki xanlarının hakimiyyəti bu xanlıqların Rusiya təbəəliyinə qəbul edilməsi 
haqqında 1805-ci ildə bağlanmış müqavilə  əsasında təsdiq edildiyi üçün, 
A.P.Yermolov dərhal öz siyasi məqsədlərinin tətbiqinə başlaya bilməzdi. 
Əvvəlcə o, xanların yanında Rusiya hökumətinin etimadını qazanmış  şəxslər 
təyin etməklə kifayətləndi. 
A.P.Yermolov Mirzə Adıgözəl bəyi qarabağlı olduğu üçün Mehdiqulu xanın 
yanına göndərdi. Adıgözəl bəyin Qarabağa göndərilməsi 1816-cı ildə 
A.P.Yermolovun Tehrana səfir təyin edilməsindən bir az əvvəl olmuşdu. Mirzə 
Adıgözəl bəy tərcümeyi-halında xəbər verir ki, qarabağlı Mehdiqulu xan ona 
ailəsinin əvvəllərdə sahib olduğu torpaqları qaytardı, yeni malikanələr bağışladı 
və onu "İyirmi dörd" mahalına naib təyin etdi. 
"İyirmi dörd" mahalı Qarabağ xanlığının iyirmi iki mahalından biri idi. 
Yuxarıda göstərilən, tam olmayan məlumatlara  əsasən, 1823-cü ildə bu mahalda 
155 ailə, hər ailəyə 5 nəfər hesab etmiş olsaq, 800 nəfərə yaxın adam yaşayırdı.  
Bu mahal Qarabağ xanlığının ən kiçik mahallarından biri idi. Burada 
 
                                                 
1
 
Markiz Pauluççinin qraf Rumyantsevə 1812-ci il martın 21-də yazdığı 80 nömrəli məlumat (AKAK, c. V, sənəd 
247, səh. 177).
2
 
General Yermolovun qraf Nesselpoda 1816-cı il noyabrın 19-da yazdığı  təliqə
 
(AKAK, c. VI, h.II, sənəd 281, 
səh.136).
 
 
12 

---