AdigöZƏl bəy qarabağnamə
Yüklə 2,94 Kb. Pdf görüntüsü
|
Əsərin müəllifi böyük həyat yolu keçmiş, təcrübə və bilik sahibidir. XIX əsrin birinci sülsündə Rusiya-İran və Rusiya-Türkiyə müharibələri dövründə Azərbaycanda və Zaqafqaziyada siyasi vəziyyət, bu müharibələrin gedişi və nəticəsi, Mirzə Adıgözəl bəyin xidmət fəaliyyəti onun görüşlərinə böyük təsir etmişdir. Bu dövrün tarixi hadisələrini görən və onları dərindən təhlil edən Mirzə Adıgözəl bəy, Rusiya tərəfdarları yoluna keçmiş və öz şəxsi taleyindəki dəyişikliklərə baxmayaraq, bu yoldan dönməmişdir. Mirzə Adıgözəl bəyin tərcümeyi-halında elə bir fakt yoxdur ki, bu fakta əsaslanaraq onun Rusiyaya tərəfdar olmaq xəttindən geri çəkilməsini və ya ondan üz döndərdiyini göstərsin. Çox vaxt 1826-1828-ci illərin Rusiya-İran müharibəsinin çətin şəraitində, bəylərin çox hissəsi hakimiyyətini itirmiş Azərbaycan xanlarının ardınca gedərək, İran qoşunlarının silahı gücünə Zaqafqaziyada xan hakimiyyətini və xanlara yaxınlıqdan irəli gələn imtiyazlarını bərpa etməyə çalışdıqları bir zamanda Mirzə Adıgözəl bəy tutduğu yol ilə möhkəm addımlayır və təhlükə üz verdikdə qorxmadan ölümlə qarşılaşırdı. Mirzə Adıgözəl bəyin Rusiya tərəfdarçılığında bu qədər ardıcıl olmasında müxtəlif vəziyyətlərin təsiri vardır. Burada Mirzə Adıgözəl bəyin uşaqlıq təəssürati müəyyən rol oynamışdır. Mirzə Adıgözəl bəy Ağa Məhəmməd şahın başçılığı altında İran qoşunlarının Zaqafqaziya xalqlarına gətirdikləri fəlakətlərin şahidi olmuşdur. O zaman Mirzə Adıgözəl bəy öz ailəsi ilə bərabər doğma Qarabağı tərk edib, yad yerlərə getməyə məcbur olmuşdu. Mirzə Adıgözəl bəy hələ çox gənc ikən, rus dövlət və hərbi inzibati idarələrində xidmət etməyə başlamışdı. Bu xidmət və müvafiq dairələrə mənsub şəxslərlə mədəni münasibət Mirzə Adıgözəl bəyə böyük təsir etmişdir. Bütün göstərdiklərimiz, şübhəsiz, "Qarabağnamə"də əks olunmuşdur. Bu əsər feodal torpaq sahiblərinə mənsub bir adam tərəfindən yazılmışdır. Bunların hamısı hadisələrin işıqlandırılması xarakterinə müəyyən təsir göstərmişdir. Beləliklə, "Qarabağnamə"nin tarixi mətai ona tənqidi və çox diqqətlə yanaşmağı tələb edir. O, bu əsərin Qafqaz canişini knyaz Mixail Semyonoviç Voronsova təqdim ediləcəyini nəzərə almışdı. Buna görə, Mirzə Adıgözəl bəy hadisələri Qafqazda rus komandanlığının rəhbər dairələrində qəbul edilmiş rəsmi dillə ifadə edir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, tarixi hadisələrin şərhi 1736-cı ildə Muğanda İran feodal zadəganları qurultayının təsvirindən və Nadirin İran şahlığına "seçilməsindən" başlanır. Mirzə Adıgözəl bəy Nadir şahı idealizə edir. İranın feodal dairələri Nadir şahın şəxsində öz mənafelərinin ifadəçisini tapmışdılar. Nadir şah onların mövqeyini möhkəmlətmiş, onların torpaqlarını 24 və hakimiyyətini Türkiyənin işğalçılıq cəhdlərindən qorumaq üçün çox işlər görmüşdü. Lakin Nadir şah əhalinin zəhmətkeş kütlələrinə qarşı amansız bir zalım idi, Azərbaycana isə saysız-hesabsız fəlakətlər gətirmişdi. Azərbaycan xalqı Nadir şahın hakimiyyətinə qarşı inadla mübarizə edirdi. Nadir şah xalqı tamamilə tabe etməyə çalışaraq Azərbaycanın şimal hissəsi üzərində İranın hakimiyyətini möhkəmlətmək məqsədilə Şirvana dörd dəfə yürüş etmişdir. Bu yürüşlərin və Nadir şahın göndərdiyi cəza dəstələrinin hərəkətləri nəticəsində Şirvan dağıdılmış, əhalisi talan edilmişdi. Əhali öz yurdlarını tərk edərək dağlarda gizlənirdi. Tarlalar becərilmirdi, ölkədə aclıq başlanmışdı. Mirzə Adıgözəl bəy bütün bu hadisələrdən yəqin ki, xəbərdar idi, lakin bu barədə susur və Şərq tarixçilərinin köhnə ənənələrinə tabe olaraq Nadir şahı mədh edirdi. Mirzə Adıgözəl bəy Nadir şahdan danışdıqda yalnız bir yerdə həqiqəti doğru göstərmişdir (Ziyad oğlanları nəslindən olan Gəncə bəylərinin Nadirin şahlığa "seçilməsinə" necə müqavimət göstərdikləri nəzərdə tutulur). Nadir şahın öz siyasi düşmənləri olan Ziyad oğlanlarına qarşı gördüyü tədbirlər haqqında Mirzə Adıgözəl bəyin göstərdikləri çox qiymətlidir. Mirzə Adıgözəl bəyin əsərini diqqətlə oxuduqda ilk Qarabağ xanı Pənah xanın taleyinin onu çox həyəcanlandırdığını görmək çətin deyildir. Mirzə Adıgözəl bəy Pənah xanı yalnız müsbət cəhətdən göstərmişdir. O, igid, cəsarətli, müdrik dövlət xadimi, Qarabağ xanlığının banisidir. Mirzə Adıgözəl bəy Pənah xanın xasiyyətində şöhrətpərəstlik olduğunu qeyd edirsə də, lakin elə hesab edir ki, bu şöhrətpərəstlik Qarabağda dövlət qurulmasının xeyrinə yönəldilmişdir. Mirzə Adıgözəl bəy Pənah xanı, görünür, Qarabağda müstəqil dövlət yaratdığına görə idealizə edir. Pənah xanın ona tabe olan ərazini genişləndirmək cəhətdən qazandığı hər bir müvəffəqiyyət Mirzə Adıgözəl bəy tərəfindən şübhəsiz bəyənilir. Hətta məhz onun sayəsində Mirzə Adıgözəl bəy Pənah xanın Qarabağ məlikləri ilə mübarizəsini tamamilə düzgün təsvir etmişdir. Mirzə Adıgözəl bəy Cənubi Azərbaycanda özünə yer eləmiş Fətəli xan Əfşarın Pənah xanı özünə tabe etmək cəhdləri haqqında, həmçinin Fətəli xanın Pənah xanın oğlu İbrahimxəlil ağanı xəyanət və aldatmaq yolu ilə əsir tutması haqqında qəzəblə yazır. Müəllif bunu etiraf etmək istəmir ki, Pənah xan həqiqətən məğlub olmuşdu və Fətəli xan Əfşara tabe olmağa məcbur idi 1 . Qarabağ tarixinin bu hissəsinin süni qurulmasını və tarixi görüş dairəsinin bir qədər məhdudluğunu hələ ondan görmək olur ki, Mirzə Adıgözəl bəy 1 A.Bakıxanov "Gülüstani-İrəm"də yazır: "Pənah xan zahirən ona (Fətəli xan Əfşara - V.L.) itaet göstərdi və öz oğlu İbrahimxəlil ağanı ona girov verdi". B a x: A.Bakıxanov. Göstərilən əsər. Bakı, 1926, səh. 130. 25 Yüklə 2,94 Kb. Dostları ilə paylaş:
|