AdigöZƏl bəy qarabağnamə
Yüklə 2,94 Kb. Pdf görüntüsü
|
Mirzə Adıgözəl bəydə vətənpərvərlik hissi çox inkişaf etmişdir, o öz müasirlərindən vətənə sədaqət və məhəbbət bəsləməyi tələb edir. O, Gürcüstan dövlətinin yaxşı qurulmadığından, bunun nəticəsində onun zəifləməsindən və İran qoşunlarının paytaxta basqın etdiyi zaman xalqın başına gelən dəhşət və fəlakətlərdən dərin bir təəssüflə danışır. Mirzə Adıgözəl bəy Gürcüstanın axırıncı padşahı XII Georginin rus təbəəliyinə qəbul edilməyi xahiş etməyə məcbur edən səbəbləri qısa, lakin dərindən təsvir edir. Mirzə Adıgözəl bəy II İraklinin ikinci arvadının - Darya Georgiyevnanın rus dövləti tərəfindən təyin edilmiş hakimlərə qarşı üsyan qaldıran və İran ya Türkiyə vasitəsilə Gürcüstanın hakimiyyətini öz əllərinə almağa çalışan oğlanlarını təqsirləndirir. Mirzə Adıgözəl bəy bu şahzadələrin hakimiyyət və şəxsi rifah arzusunda olduqlarını və ölkənin taleyinə laqeyd yanaşdıqlarını görür. Onun zənnincə bunlar ölkəyə nə əmin-amanlıq, nə dövlət qayğısı verməyə qadir deyildirlər, buna görə bu şahzadələri və onların anası Darya Georgiyevnanı Rusiyaya sürgün etmiş rus hakimlərinin hərəkətlərini bəyənir. Mirzə Adıgözəl bəy rus qoşunlarının Gəncə xanlığı üzərinə yürüşü ilə əlaqədar olan hadisələrə müstəqil surətdə qiymət verir. Əsərin mətnindən görünür ki, Mirzə Adıgözəl bəy gəncəli Cavad xanı dinc yol ilə gedib rus təbəəliyinə daxil olmadığına görə təqsirləndirir. Mirzə Adıgözəl bəy Cavad xanın Gəncəni rus qoşunlarından müdafiə etməsini və əldə silah olaraq vuruşma zamanı qala divarı üstündə həlak olduğunu qəhrəmanlıq hesab etmir, hətta Cavad xanı qan tökülməsində təqsirləndirir. Qalan hadisələrin işıqlandırılmasında o, bir zaman verilən rəsmi təsvirə riayət edir. Rus ordusu zabiti kimi o, öz mövqeyinə görə belə etməlidir, lakin buna baxmayaraq, müəllifin təsvir etdiyi hadisələrə öz şəxsi münasibətini yenə də görmək olur. XIX əsrin rus dvoryan-burjua tarixçilərindən bəziləri bakılı Hüseynqulu xanı doğrultmağa çalışaraq göstərirlər ki, yaşlı adamların rəvayətlərinə görə Hüseynqulu xanın hiyləgərlik və xəyanət fikri olmamışdır və knyaz Sisianovun öldürülməsi aktı onun xəbəri olmadan Bakı xanlığının saray dairələrində çox güclü nümayəndələri olan İran tərəfdarları tərəfindən hazırlanmışdı 1 . İran tərəfdarları dairələrinin nümayəndələri Hüseynqulu xanı İran tərəfdarlarının siyasi xətt-hərəkətinə tabe etmək istəyərək, knyaz Sisianovu öldürdülər ki, Zaqafqaziyada rusların işlərinə qarışıqlıq salsınlar və İran qoşunlarının Azərbaycanın şimal hissəsinə soxulmasına yardım etsinlər, həmçinin Hüseynqulu xanı Rusiya hökuməti ilə sazişə girmək imkanından məhrum etsinlər. Bakılı Hüseynqulu xanın fikir və məqsədləri haqqında inamla mühakimə etməyə imkan verən lazımınca məlumat olmadığından bu məsələləri həll 1 Qafqazda rus hakimiyyətinin qurulması (general-mayor Pottonun redaktəsilə), I c, Tiflis, 1901, səh. 231-233. 28 etmək, əlbəttə, çətindir 1 . Buna görə də, Mirzə Adıgözəl bəyin verdiyi məlumatın tarix üçün daha çox əhəmiyyəti vardır. Mirzə Adıgözəl bəy yazır ki, knyaz Sisianov ilə münasibəfiərində Hüseynqulu xan ikiüzlülük edir və pis fikir daşıyırdı. Öz fikirlərini isbat etmək üçün Mirzə Adıgözəl bəy göstərir ki, knyaz Sisianov öldürüldükdən sonra onun başı Fətəli xana göndərildi, Bakının çölləri isə İran qoşunları ilə doldu. Sonrakı illərdə, xüsusən 1826-cı ildə Rusiya-İran müharibəsi zamanı Hüseynqulu xan özünü ən qəddar İran tərəfdarı kimi göstərdi. O, öz kinində elə amansız idi ki, 1826-cı ildə keçmiş tabeləri olan Abşeron kəndləri əhalisini Bakı qalasını almaq təşəbbüslərində ona yardım göstərmədikləri üçün talan etmişdi. Mirzə Adıgözəl bəy İran dövlətinə qarşı düşmənçiliyində tamamilə ardıcıllıq göstərir. Əgər "Qarabağnamə" yazılan zaman Nadir şahın tarixi uzaq keçmişə aid olub heç bir gündəlik siyasi əhəmiyyətə malik deyil idisə, rus dövlətinin düşmənləri olan Ağa Məhəmməd şah və Qacarlar haqqında Mirzə Adıgözəl bəy heç bir kəlmə belə yaxşılığa danışmır. Bir neçə yerdə o, Ağa Məhəmməd şahın amansızlığından və qəddarlığından danışır və onun öldürülməsi faktını onun amansızlığı ilə əlaqədar edir. Halbuki, "Qarabağnamə"nin mətni qətl aktının sui- qəsd nəticəsi olduğunu güman etməyə imkan verir, bu sui-qəsddə isə həllədici və rəhbər rolu çox nüfuzlu Azərbaycan xanlarından biri Sadıq xan Şəqaqi oynamışdır. Buna görə də, Ağa Məhəmməd şahın yerində oturmuş Fətəli şah, Sadıq xanı öldürməyəcəyinə dair and içmişdisə də, Sadıq xan onun əlinə keçən kimi onu boş otağa salmış və ac saxlayaraq öldürmüşdü. Mirzə Adıgözəl bəy əsərinin bəzi yerlərində xalq kütlələrinin İran dövlətinə münasibəti məsələsi üzərində dayanır. Məsələn, knyaz Sisianov öldürüldükdən, İran qoşunları isə Qarabağa və Bakı düzlərinə doluşduqdan sonra Mirzə Adıgözəl bəy yazır: "Bu vilayətlərdə İran qanunları həyata keçirildi və (ölkə) onların əsassız qaydalarına tabe edildi. Bunun nəticəsində az qalmışdı ki, bu vilayətlərə qarışıqlıq düşsün". Bu, şübhəsiz ki, xalq kütləsi rəyinin düzgün qiymətidir. Təəssüf ki, Mirzə Adıgözəl bəy 1826-1828-ci illərin Rusiya-İran müharibəsi dövründə Qarabağ əhalisinin Rusiya və İran qoşunlarına münasibətini tamamilə yanlış işıqlandırmışdır. Bu müharibə hadisələrinin iştirakçısı olan Mirzə Adıgözəl bəy bir çox ayrı-ayrı faktların arxasında hərbi hərəkatın nə kimi ümumi bir şəraitdə keçdiyini görməmişdir. 1 A.Bakıxanov "Gülüstani-İrəm"də yazır: "1806-cı il fevralın 8-də Bakı darvazası yanında Hüseynqulu xan ilə görüşən zaman, gözlənilmədən və bütün xalq hüquqlarının əksinə olaraq, iranlıların təhrikinə görəmi, ya xanın özünün əmri iləmi baş komandan xanın dayısı oğlu İbrahim bəy tərəfindən öldürüldü" (B a x: A.Bakıxanov. "Gülüstani-İrəm", Bakı, 1926, səh. 155). 29 Yüklə 2,94 Kb. Dostları ilə paylaş:
|