AdigöZƏl bəy qarabağnamə

 
 
 
 
 
 
 
 
MİRZƏ ADIGÖZƏL BƏY 
QARABAĞNAMƏ 
 
7 

---

MİRZƏ ADIGÖZƏL BƏYİN TƏRCÜMEYİ-HALINA 
AİD MATERİALLAR 
 
"Qarabağnamə" müəllifi Mirzə Adıgözəl bəy öz həyatı haqqında olduqca qısa 
məlumat verir. Buna görə, onun bu məlumatlarını həyat və fəaliyyətinin müxtəlif 
dövrlərini işıqlandıran materiallarla tamamlamağı lazım bildik. 
Mirzə Adıgözəl bəy "Qarabağnamə"nin  əlyazısının son səhifələrində öz 
tərcümeyi-halından bəhs edərkən, Qarabağda anadan olduğunu yazır. Təəssüf ki, 
hansı ildə anadan olduğunu göstərmir. Lakin tərcümeyi-halında bir sıra faktlara 
işarə edilmişdir ki, bunlar da onun təxmini olaraq hansı ildə anadan olduğunu 
təyin etmək üçün imkan verir. Mirzə Adıgözəl bəy yazır ki, o, Şuşa  şəhərində 
məktəbdə oxuyarkən Ağa Məhəmməd şah öz qoşunları ilə Qarabağa daxil olaraq 
Şuşa qalasını mühasirəyə aldı. Lakin şəhəri zəbt edə bilməyib Gürcüstana tərəf 
yollandı və Tiflis şəhərini tutdu. 
Bu hadisələr, yəni  Şuşanın mühasirəsi 1795-ci ilin yayında, Tiflsin İran 
qoşunları  tərəfindən alınması isə  həmin il sentyabr ayının 12-də baş vermişdir. 
Beləliklə, Mirzə Adıgözəl bəyin 1795-ci ildə  məktəbli yaşında, yəni 9 ilə 14 
yaşları arasında olduğunu təsəvvür etsək, onun XVIII əsrin səksəninci illərində 
və daha doğrusu, səksəninci illərin  əvvəllərində anadan olduğunu təyin etmək 
çətin deyildir; çünki tərcümeyi-halda verilən başqa məlumatlardan görünür ki, 
Mirzə Adıgözəl bəy 1799-cu ilin axırları  və 1800-cü ilin əvvəllərində Tiflisdə 
Gürcüstan padşahı  nəzdində olan Rusiya nazirinin yanında qulluq edirdi. Buna 
görə də, onun bu zaman 18-20 yaşlarında olduğunu güman etmək olar. 
Yuxarıdakı mülahizələr Mirzə Adıgözəl bəyin yetmişinci illərin sonunda və 
ya səksəninci illərin başlanğıcında anadan olduğu fikrinin düzgünlüyünü 
göstərir. 
Bu zaman Rusiya hökumətinin Azərbaycan xanlıqları ilə olan münasibətində 
böyük bir dönüş yarandı. II Yekaterina hökuməti Azərbaycan xanlıqlarının işinə 
getdikcə daha artıq qarışmağa başladı. Nəhayət, səksəninci illərin birinci yarısının 
sonlarında, Şimali Azərbaycan xanlıqlarını Rusiya ilə birləşdirmək məqsədilə bu 
xanlıqları öz himayəsi altına almaq siyasətinə keçdi. Quba xanı  Fətəli xan 
qüdrətli  Şimal dövləti ilə  əlaqə saxlamağın lazım olduğunu hiss edərək, vaxtın 
tələbinə görə, getdikcə daha artıq Rusiyaya istinad etmək siyasətinə meyil edirdi. 
Həştərxan və onun vasitəsilə Rusiyanın başqa  şəhərləri ilə olduqca möhkəm 
iqtisadi əlaqələrdə olan Şamaxı, Bakı və Dərbənd tacir və sənətkarlarının mühüm 
hissəsi ona rəğbət bəsləyirdi. 
Beləliklə, Adıgözəl bəy hələ  fəaliyyətinin ilk zamanlarında Rusiya ilə daha 
geniş  əlaqə saxlamağa cəhd edən və öz nəzərlərini  Şimala çevirmiş olan 
adamlarla yaxınlaşa bilərdi. 
 
8 

---

Adıgözəl bəy öz tərcümeyi-halında yazır ki, Ağa Məhəmməd şahın qoşunları 
yaxınlaşdığı zaman, onun atası ailəsilə və onlara tabe olan Araz çayı kənarındakı 
"İyirmi dörd" mahalında yaşayan köçərilərlə birlikdə Qarabağı  tərk edərək 
Gürcüstana qaçmışdı. Adıgözəl bəygilin ailəsi də,  İran qoşunlarının vəhşi 
hərəkətlərindən canlarını qurtarmaq məqsədilə doğma yurdlarını  tərk edərək 
Şirvan,  Şəki oblastlarına və Gürcüstana qaçmış Qarabağ  əhalisinin  əksəriyyəti 
kimi, böyük əziyyətlər çəkmişdilər. 
Ağa Məhəmməd  şahın basqınından qaçan qaçqınlar yollarda ağır  əziyyətə 
rast gəlirdilər. Qarabağdan qaçarkən Adıgözəl bəygilin ailəsi çəkdiyi bütün 
əziyyətlər başqa qaçqınların da başına gəldi. 
Xalqın geniş  təbəqələri  İran hakimiyyətinə nifrət edirdilər və ona tabe 
olmamaq üçün öz əmlak və evlərini, əziz və doğma yurdlarını ataraq yaxınlaşan 
İran qoşunlarından qaçırdılar. Qarabağın Aran sahələri  əhalisinin doğma 
yurdlarından kütləvi surətdə qaçması, xalq kütlələrinin İran qoşunları basqınına 
nə cür əlaqə bəslədiyini aydınca göstərir. 
Bildiyimizə görə, Ağa Məhəmməd şah Rusiya qoşunlarının hərbi - Gürcüstan 
yolu ilə Gürcüstan əhalisinin köməyinə  gələ biləcəyindən qorxaraq, Tiflisdə 
yalnız 8 gün qalmış və sonra Gəncədən keçərək Muğan düzünə getmişdi. 
1796-ci ilin yayında Adıgözəl bəy artıq Gürcüstanda idi. 1796-cı il yaz 
fəslinin  əvvəllərində  Ağa Məhəmməd  şah öz qoşunları ilə Astarabad və 
Xorasana getdi. 
1796-cı ilin yayında II Yekaterina hökuməti tərəfindən göndərilmiş Rusiya 
qoşunları  Şimali Azərbaycana daxil oldular. Onlar Quba, Şamaxı, Bakı, Gəncə 
şəhərlərini tutdular. Lakin həmin 1796-cı ilin payızının axırlarında, II 
Yekaterinanın ölümündən sonra, I Pavelin fərmanına  əsasən, Rusiya qoşunları 
Azərbaycan torpaqlarından çəkilməyə başladılar və 1797-ci ilin yazında 
Azərbaycanı tamamilə tərk etdilər. 
1797-ci ilin yazında Ağa Məhəmməd şah yenidən Qarabağa soxuldu. 1795-ci 
ildə, İran qoşunlarının ölkəni tarmar etməsi nəticəsində intişar etmiş aclıq və taun 
xəstəliyi davam edirdi. Şuşanı ikinci dəfə müdafiə etmək üçün hərbi qüvvə  və 
vəsaitə malik olmayan Qarabağ xanı İbrahim xan Şuşa qalasını tərk edərək Car 
vilayətinə  çəkildi. Ağa Məhəmməd  şah öz qoşunları ilə heç bir maneəyə rast 
gəlmədən Şuşanı zəbt etdi və 1795-ci ildə Şuşanı müdafiə etmiş şəhər əhalisini və 
Rusiyaya istinad etmək təmayülü tərəfdarlarını təqib və edam etməyə başladı. 
Bütün bu müddət  ərzində Adıgözəl bəygilin ailəsi ona tabe olan köçərilərlə 
Gürcüstanda qalmaqda idilər.  Şübhəsiz ki, bütün bu hadisələr Adıgözəl bəyə 
məlum idi. Yəqin ki, o bu hadisələrin  şahidi və  iştirakçısı olmuş, müxtəlif 
adamlarla görüşmüşdü. Doğma vətəninin talan edilməsi, aclıq, əhali 
 
9 

---