AdigöZƏl bəy qarabağnamə
Yüklə 2,94 Kb. Pdf görüntüsü
|
mətnini Mirzə Camalın "Qarabağ tarixi" əsərinin mətni ilə tutuşdursaq, asanlıqla görərik ki, hər iki əsərdə hadisələr eyni plan üzrə verilir. Hər ikisində əsasən, eyni faktlar təsvir edilir. Mirzə Adıgözəl bəy "Qarabağnamə"nin heç bir yerində Mirzə Camalın əsəri ilə tanış olduğu və öz əsərini yazdıqda ondan istifadə etdiyinə dair heç bir şey yazmır. Lakin Mirzə Adıgözəl beyin özgə sələfinin əsəri ilə tanış olduğuna heç bir şübhə ola bilməz. Molla Pənah Vaqifin ölümündən sonra Mirzə Camal qarabağlı İbrahim xanın vəziri idi. Mirzə Camal yaşca Mirzə Adıgözəl bəydən böyükdür. O, XVIII əsrin son ori illərində baş vermiş hadisələrin şahidi və öz mövqeyinə görə, Qarabağ tarixinə yaxşı bələd olan bir adam olmuşdur. O, öz əsərini Mirzə Adıgözəl bəydən qabaq yazmışdı və əlbəttə, Mirzə Adıgözəl bəy bu əsərdən xəbərdar olmaya bilməzdi. Lakin bu elə başa düşülməməlidir ki, Mirzə Adıgözəl bəy sadəcə Mirzə Camalın əsərlərinin mətnini təkrar etmişdir. Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"sində bir çox faktlar vardır ki, Mirzə Camal onlardan heç danışmır. Mirzə Adıgözəl bəyin təsvir etdiyi tarixi hadisələrin dairəsi Mirzə Camalın təsvir etdiklərindən daha genişdir. Mirzə Adıgözəl bəyin öz əsərində aşağıdakı məsələlərə: Qarabağ məliklərinin haradan əmələ gəlməsinə, Vaqifin dövlət fəaliyyətinə, Şuşanın Ağa Məhəmməd şahın qoşunlarından müdafiəsinin nisbətən müfəssəl təsvirinə, Ağa Məhəmməd şahın basqını ərəfəsində Gürcüstanın siyasi vəziyyətinə, Tiflisin İran qoşunlarından müdafiə olunmasına, İran qoşunlarının Tiflisi dağıtmasına və talan etməsinə, XII Georginin taxta çıxmasına, Gürcüstanın Rusiya imperatorluğu təbəəliyinə keçməsinə, XII Georgiyə qarşı şahzadələrin qaldırdıqları üsyanlara və Gürcüstanın tarixinə aid bir çox başqa məsələlərə xüsusi diqqət verdiyini söyləmək kifayət edər. Bunlardan başqa, Mirzə Adıgözəl bəy çar qoşunlarının Car vilayətinə yürüşlərini, Bakıya hərbi səfəri, knyaz Sisianovun öldürülməsini, 1805-1813-cü illərin müharibəsindən bir sıra hadisələri və nəhayət, 1826-1828-ci illərin Rusiya-İran müharibəsini təsvir edir. Saydığımız məsələlərin çoxu haqqında Mirzə Camalın əsərində heç bir məlumat yoxdur. Mirzə Adıgözəl bəylə Mirzə Camalın əsərlərinin mətninin müqayisə edilməsi göstərir ki, Mirzə Adıgözəl bəy Mirzə hadisələri Camaldan daha geniş təsvir etmişdir. Mirzə Camal Qarabağın tarixini 1813-cü ilə qədər, Gülüstan sülh müahidənaməsi bağlanana qədər təsvir edir. Mirzə Adıgözəl bəy isə hadisələri 1828-ci ilə, Türkmənçay sülhü bağlanana kimi təsvir edir. Beləliklə, Mirzə Adıgözəl bəy 1826-1828-ci illərin Rusiya-İran müharibəsini Azərbaycan tarixində ilk dəfə olaraq təsvir etmişdir. Əsərin XII fəslini təşkil edən bu dövrün hadisələrinin təsviri ifadəsinin qısalığına baxmayaraq, lazımınca dolğun verilmişdir. Demək olar ki, 32 1826-1828-ci illərin Rusiya-İran müharibəsi hadisələrindən Mirzə Adıgözəl bəy ən mühüm olanlarını ayırmış və onları ciddi xronoloji qayda ilə təsvir etmişdir. Mehdiqulu xanın yanında, sonra isə Şuşa şəhər məhkəməsində xidmət etmiş bir qarabağlı kimi, Mirzə Adıgözəl bəy Qarabağın mahallara bölünməsi, hər mahalın təbii sərvətləri və təsərrüfatının tarixi xüsusiyyətləri, Qarabağın köçəri və oturaq əhalisinin cəlb edildiyi vergi və mükəlləfiyyətlər, xanlar zamanı Qarabağın idarə edilməsi haqqında bir çox qiymətli məlumat verə bilərdi. Mirzə Adıgözəl bəyin əsərinin mətnində göstərdiyimiz məsələlərə xüsusi fəsillər həsr edilməmişdir. Yuxarıda göstərilən məsələlər üzrə bu əsərdən yalnız Qarabağın siyasi tarixinin şərhində verilmiş ayrı-ayrı məlumat əldə etmək olar. Mirzə Adıgözəl bəydən sonra Qarabağın tarixini yazmış Mir Mehdi Xəzani öz əsərinin birinci fəslini Qarabağın coğrafiyasının təsvirinə həsr etmiş və bununla da Mirzə Adıgözəl bəyin əsərində boş qalmış yeri qismən doldurmuşdur. "Qarabağnamə"nin on ikinci fəslinin son sətirlərindən göründüyü kimi, müəllif Dağıstan müharibəsinin təsvirini bitirdikdən sonra 1828-1829-cu illərin rus-türk müharibəsindəki hadisələri, bəlkə də Dağıstandakı müharibənin hadisələrini təsvir etmək fikrində imiş. Lakin onun bu fikri həyata keçirilməmiş qaldı. Məlum olduğu üzrə, Dağıstanda müharibə yalnız 1859-cu ildə, yeni Mirzə Adıgözəl bəyin ölümündən azı on il sonra qurtardı. Mirzə Adıgözəl bəyin əsəri konkret tarixi məzmunla zəngindir. Bu əsərin müəllifi böyük bir səy və məhəbbətlə Qarabağın və qismən Zaqafqaziyanın tarixinə aid bir çox material toplamışdır. O öz vətəninin gələcək tarixi taleyini irəlicədən təyin edən hadisələrə böyük bir diqqətlə yanaşmışdır. Mətnin böyük bir hissəsi ya hadisələrin şahidi və hər halda onların müasiri tərəfindən yazılmışdır. "Qarabağnamə" XIX əsrin qırxıncı illərinin Azərbaycan tarixnəvisliyində ən qiymətli əsərlərdən biridir. Bu əsər, şübhəsiz, bəhs edilən dövrün tarixi öyrənildikdə geniş surətdə istifadə ediləcəkdir. V.N.Leviatov 33 ... 1 (Qarabağ mahalında Rusiya hakimiyyəti bərpa olandan bir qədər sonra) buraya təyin olunan hakimlərdən biri də... general Kolyubakinin oğlu cənab podpolkovnik Mixail Petroviç idi. Onun keçmiş hadisələri bilməyə həmişə həvəsi vardı. Podpolkovnik xüsusilə Qarabağ xanlarının və (Şuşa) şəhərini bina edən şəxsin əhvalatını öyrənmək istəyirdi. Buna görə, məndən - kapitan Mirzə Adıgözəl bəydən xahiş etdi ki, bu əhvalatı qısa və müxtəsər bir surətdə bəyan edim. Çünki, mən bundan əvvəl keçmiş Gürcüstan sərdar və əmirlərinin hüzurunda xidmət etmişdim, bir-birindən fərqli olan dilləri və müxtəlif ləhcələri bilirdim. Mən bu əhvalatın bir hissəsini erməni, bir qismini də gürcü və müsəlmanların yaşlı adamlarından soruşub öyrənmiş və çoxlu məlumat yığmışdım. Buna görə, o böyük cənabın əmrinə itaət edərək, işə başladım. Mirzə Hüseyn Məmmədağa oğlu Salari təxəllüsdən xahiş etdim ki, mənim söylədiklərimin hamısını eynən gözəl bir ifadə ilə yazsın. Ümid edirəm ki, (tarixə aid) bu müxtəsər hekayət və bu nöqsanlı rəvayət... Xalqın ürəyinin aynasına səfa verər, xas adamların və avam camaatın bəsirət gözünün sürməsi olar. Bu cüzi məlumat bir müqəddiməyə və bir neçə fəslə bölündü. MÜQƏDDİMƏ BU TARİX KİTABININ HANSI İLDƏ YAZILMASI HAQQINDADIR Əsrlər, illər və aylar keçdi, hicri tarix 1261-ci ilə 2 , rus tarixi isə 1845-ci ilə çatdı... (Bu ildə həmin əsəri yazmağa başladıq.) 1 Burada və başqa yerlərdə qoyulan nöqtələr tarixi əhəmiyyəti olmayan hissələrin mətndən çıxarıldığını göstərir. 2 Hicri 1261-ci il, 1845-ci il yanvarın 10-da başlanmış, dekabrın 29-da qurtarmışdır 34 Yüklə 2,94 Kb. Dostları ilə paylaş:
|