Ağayeva məNZƏR “İslam diNİn həQİQƏTLƏRİ MÖvzusular üZRƏ”
Yüklə 6,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şirvani
828 landı), İ.Nəsimi(Abbasi xəlifələri tərəfindən haqq söz üstündə dəris soyuldu), XII yuzillikdə Nizami, Xaqani Şirvani(1126-1199), Bəsiri, Hamidi, Kişvəri, Şeyx Mahmud Şəbüstəri (1287-1320) Həbibi (1470- 1475) Ş.İ.Xətai, Seyid Əzim Şirvani (1835-1888) Cuneyd Bağdadi (820-910), Əbulqasım Quşeyri (?- 1072),Muhyəddin ibn Ərəbi (1165- 1270), Movlana Cəlaləddin Rumi (1207-1273) və XIII-XIV Həsən
Şəbustəri (1287-1320) Əbu Hamid Qəzali (Xorasan-1059-1111) və bir çox dahilər olmuşlar Məlum olduğu kimi bütün İslam ölkələrində irfan elmini almış alimlər, təriqətindən asılı olmayaraq, bu elmin banisinin Əli(ə.s.) olduğunu danmırlar. Buharinin.Timtizinin movlana Furatinin əsərlərində, həmçinin Movlana Əbu Həmid Qəzzalinin dördcildlik ”İh- yaül-ulum”, Rəziyyüddin Əbu Nəsrin “Məkarimül-əxlaq”, Məhəmməd Mehdi ibn Əbuzər Nərada nin “Camiuz-səadət”, Məhəmməd Vaizin “Əbvabul-cinan” kitabında,Əbu Məhhuz Məruf Kərxi və digər alimlər də öz kitablarında bu elmlərin banisinin Hz.Əli olduğunu və bu elmlərin onun övladları vasitəsi ilə çatdırıldığını bildirirlər. Təsəvvuf elminin banisi, bütün Movlanələrin bəhrələndiyi elm mənbəyi Əli (ə.s.) və onun övladlarının elmləridir. Bu gün Azərbaycanın 1000 ilə yaxın tarixini əhatə edən sufizm və hurufizm dövrünü və bu cür dahilərin yetişdirildiyi bir zamanın üzərindən sufilər-hurufilər deyərək, bəyənməyib xətt çəkmək, bütün gələcəyimizin üzərindən,həm də əsasını Təsavvuf elmi təşkil edən İs- lam dinin üzərindən xətt çəkmək deməkdir. Bəzi müəyən qüvvələrə xidmət edən insanların Azərbaycanın böyük sərkərdələrini, şairlərini, bir sözlə keçmiş dahilərini,şiə məssəbindən və ya sufi-hurufu olduqları üçün müxtəlif bəhanələrlə şərləyib,gözdən salaraq ümümxalq müzakirə hədəfinə çevirmələri böyük bir xalqın mənəviyyatını təhqir etmək deməkdir.Allah tərəfindən seçilib, gözəl təbiətə malik olan bu tor- paq əsrlər boyu neçə-neçə mütəfəkkirlər, dahilər, alimlər ,sərkərdələr, şairlər, sənətkarlar və qeyri-adi qabilyyətə malik olan insanlar yetişdir- mişdir. Elə bu gündə bu torpaqda yaşayan insanlar çox bacarıqlı elmli, ruhani və ülvü duyğulu qeyri-adi istedada malik insanlardır və Uca Al- lah ən düzgün dini və təriqəti də bizlərə nəsib etmişdir. AZƏRBAYCANDA İSLAM VII əsrin əvvəllərində Ərəbistan yarımadasında meydana çıxan İs- lam tezliklə dünyanın böyük bir hissəsinə yayıla bildi. Azərbay canın
829 İslamlaşması da erkən İslam fütuhatları ilə hicrətin 18-ci ilindən (639- ci il) başlanır.Azərbaycanlı İsfəndiyar ibn Fərruxzad ərəblərə məğlub olub sülh müqaviləsini həmin il bağlamışdı. Ərdəbil, Təbriz, Naxçı- van, Beyləqan, Bərdə, Şirvan, Muğan, Aran fəth edilir, ərəblər Xəzər sahili boyu Dərbəndə kimi gəlirlər.Şəhərin istehkamları onları heyran qoyur və onlar şəhəri “Bab əl-Əbvab” adlandırırlar.Tarixçi Bəlazurinin məlumatına görə, artıq xəlifə Əli bin Əbu Talibin hakimiyyəti dövründə (656-661) Azərbaycan əhalisinin əksəriyyəti İslamı qəbul etmişdi. Şi- malda bu proses bir qədər uzun çəkmişdir. İslamın yayılması çox yerdə sülh yolu ilə (sülhən), bəzi yerlərdə isə silah gücünə (ənvətən) həyata keçirilirdi.Fəth edilmiş ərazilərdə bütpərəst əhaliyə İslamı qəbul etmək təklif olunurdu, qəbul edənlər zəkat və xərac ödəyir və “evlərində otu- rurdular”, yəni müsəlmanların sırasında döyüşlərdə iştirak etmirdilər; döyüşlərdə iştirak edənlərə hərbi qənimətlərdən pay düşürdü; İslamı qəbul etməyən yəhudi və xristianlar cizyə ödəyirdilər,cizyə ödəyənlər müsəlmanların himayəsi altında olurdular;İslamı qəbul etməkdən imtina edən bütpərəstlər və ya cizyə ödəmək istəməyən kitab əhli müsəlmanlarla döyüşməli olurdular. Azərbaycanda İslamlaşmanın konkret formaları haqqında fikir yürütmək bir qədər çətindir, çünki bu məsələ indiyədək öyrənilməmiş qalır.Hər halda bu mürəkkəb prosesin bəzi mərhələlərini fərqləndirmək olar. Birinci mərhələ kimi VII əsrin ortalarından VIII əsrin əvvəllərinə qədər davam edən İslam fütuhatları dövrünü götürmək olar.Bu mərhələ 705-ci ildə Alban dövlətinin süqutu və Alban kilsəsinin öz müstəqilliyini (avtokefallığını) itirməsi ilə bitir. Akademik Z.Bünyadovun göstərdiyi kimi, bu mərhələnin sonunda İslam Azərbaycanda hakim din olur,onu öz imtiyazlarını qorumaq üçün ilk növbədə və qeydsiz-şərtsiz yuxa- rı sinif adamları qəbul edirlər. Yeni din tacir və sənətkarlar arasında yayılır,çünki ərəblər bu siniflərə güzəştlər edirdilər.Bu mərhələdə məscidlər tikilmir,qədim məbədlər və İslamlaşma nəticəsində istifadəsiz qalmış kilsələr məscidlərə çevrilir, qəbilə-tayfa şüurunun dini şüurdan üstünlüyü qorunub saxlanılırdı. İkinci mərhələ VIII əsrin əvvəllərindən Qərbi İranda və İraqda Büveyhilərin hakimiyyət başına gəlməsinə qədərki dövrü əhatə edir. Azərbaycan ərazisində müstəqil Şirvanşah Məzyədilər və Səcdilər dövlətləri yaranır.Bütpərəstlik, zərdüştilik əhəmiyyətini itirir,yəhudilik mövcudluğunu qoruyub saxlayır, Alban kilsəsi müstəqilliyini bərpa edir.Bu dövrdə İslama mənsubluq şüuru güclənir, amma etnik köklərlə bağlı şüur tamamilə itib getmir.Bunu Abbasilərin hakimiyyətinin ilk 830 dövrlərindən başlanan şüubilik hərəkatında izləmək mümkündür.Babək hərəkatı (816-838) buna ən parlaq misaldır.Sərhəd məntəqələrində İs- lam təsəvvüfü təşəkkül tapır.Dağ rayonlarında ifrat şiəlik fəallaşır. Üçüncü mərhələ Büveyhilərin hakimiyyəti dövrünü (935-1055) əhatə edir.Bu dövrdə mötədil şiəlik Azərbaycanda yayılmağa başlayır və Dərbəndə qədər gedib çıxır. Sünni hənəfi və şiə imami məzhəbləri apa- rıcı məzhəblər olurlar. Sufilik də özünə xeyli ardıcıllar tapır. Bu döv- rün ən gözəl sufi abidələrindən biri Şirvandakı Pirsaat çayı üzərindəki xanəgahdır. Dördüncü mərhələ Səlcuqilər dövrü (XI əsrin ortaları - XIII əsrin ortaları) ilə bağlıdır.Bu mərhələdə sünnilik bölgədə güclənir, şiəliyin mövqeləri zəifləyir.Şafii məzhəbi aparıcı məzhəb olur.Sufi təriqətləri geniş yayılır.Azərbaycan Atabəyləri və Şirvanşahlar İslamı xristianların təzyiqindən qoruya bilirlər. Beşinci mərhələ monqol istilaları dövrünü (XIII əsrin I yarı- sı - XV əsrin II yarısı) əhatə edir. Bu dövrdə sufilik geniş yayılır. Hürufilik güclənir.Onun banisi Fəzlullah Nəimi (vəfatı - 1394) idi. Əbülhəsən Əliyyül-Əla və şair Nəsimi (vəfatı - 1417) hürufiliyin ən nüfuzlu nümayəndələri kimi şöhrət tapmışlar.Bu dövrdə sufi xəlvətiyyə təriqətinin ikinci piri Seyyid Yəhya Şirvani Bakuvi Xəlvəti (vəfatı - 1464) çox məşhur olmuşdur. Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin qar- daşlarından biri xəlvətiyyə şeyxi Dədə Ömər Rövşəninin (vəfatı - 1487) ardıcıllarından idi. İbrahim bin Məhəmməd Gülşəni (vəfatı - 1534) XV əsrin ikinci yarısında xəlvətiyyənin bir qolu kimi gülşəniyyə təriqətinin əsasını qoyur. Sonralar bir çox sufi təriqətləri, o cümlədən nəqşbəndiyyə Azərbaycana və Azərbaycan vasitəsilə Şimali Qafqaza nüfuz etmişdir. Altıncı mərhələ səfəvilərin (1501-1786) və XVI əsrdən etibarən Osmanlıların (1281-1924) hakimiyyəti dövrü ilə bağlıdır. Səfəvilər şiəliyi təbliğ edir və başlarına 12 şiə imamının şərəfinə 12 qırmızı zo- laqlı əmmamə bağlayırdılar.Buna görə də onlar “qızılbaşlar” adlanırdı- lar. Çaldıranda Səfəvilərə qalib gələn Osmanlılar Azərbaycanda sünni hənəfi məzhəbini yayırdılar.Azərbaycanın Rusiya imperiyasına ilhaq edilməsindən sonrakı dövrdə ölkənin İslamlaşmasının yeni mərhələsi kimi nəzərdən keçirilə bilər.Bu mərhələnin ən səciyyəvi xüsusiyyəti hökumətin müsəlman din xadimlərini ələ almaq və özünə tabe etmək məqsədilə xristianlıqdakı kilsə strukturuna bənzər İslam dini qurumu yaratmaq siyasəti ilə bağlıdır. Rus çarının 29 noyabr 1832-ci ildə Sena- ta göndərdiyi məktubda Zaqafqaziya müsəlmanlarının dini işlər idarəsi barədə əsasnamə hazırlanması təklif olunurdu. Lakin hazırlanmış Yüklə 6,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|