Ağayeva məNZƏR “İslam diNİn həQİQƏTLƏRİ MÖvzusular üZRƏ”

826

layan  İmamlıq  dövrünün  də  12-ci  imam  zuhru  ilə  başa  çatmasıdır.

Əsası  isə:Allahın  yaratdıqları,Göy  cisimləri,dörd  ünsür(torpaq,su, 

hava,külək), İrfan və fəlsəfə elmləri,insan anatomiyası,psixoloqiyası və 

bu gün Təsavvur elmini əsasını təşkil edən elmi-hal haqqında təlimatdan 

ibarətdir.

 Bu  hərflərin möcüzəvi sirləri İmam Qəzzali də əsərlərində“müsəlləsül-

Qazalî” adı altında bu rəqəblərin hökmləri haqqında sirləri açıqlamağa 

çalışmışdır. Əslində isə bu rəqəmlərin sirr və hikmətləri yalnız Hz. Əli 

və onun övladlarına məlumdur.Hürufiliyin bizə demək istədiyi isə Al-

lahın varlığı, İnsanın yaranış hikmətləri və həyatda rastlaşdığımız hər 

bir canlı-cansızda və özümüzün daxili-xarici aləmimizdə bizim üçün 

bir çox hikmətlər və ibrətamiz işarələr olduğunu bildirməkdir. Lakin 

bu sirlərin açılmasının öz zamanı və hikməti yalnız Allaha məlumdur. 

Mənəvi elmlərdə dərinləşən şəxsiyyətlər bu elmin “əsrarın açarları hök-

mü” olduğunu və bu elmin yalnız Peyğəmbərin övladlarına əmanət edil-

diyi bildirirlər. Bu elmin əvvəlki Peyğəmbərlərin kitablarında da yer al-

dığına dair rivayətlərə işarə edən Çələbi, “Bu elmi, ancaq axirəzzamanda 

gələcək olan Hz. Mehdi, haqqı ilə üzə çıxaracaqdır” deyə, bu haqda bir 

çox alimlərin fikirlərinin üst-üstə düşdüyünü də bildirmişdir.”

Digər dinlərdə olan insanlar bu hərf təlimini, Yəhudilərin bu gün də 

rəmzi işarələr ilə geniş istifadə etdikləri,yəhudi mistik  “kabbalistika”sı 

ilə eyni olduğunu bildirirlər.Əslində kabbalistika da hərflərin rəqəmlərlə 

ifadə edilməsi elminə deyilir və bu sahədə müəyyən oxşarlıq olsa da, 

lakin  onların  ideya  və  məqsədləri  hurifizimdən  fərqlidir.Bəziləri  isə 

tənə  edərək  hurufizmin  Yəhudiliyə  aid  olduğunu  iddia  edirlər.Lakin 

unudurlar  ki,  İslamdan  öncə  də  və  İslamdan  sonra  xeyli  müddətdə 

də  Ərəbistanda  işlədilər  əlifba,elə  Yəhudilərin  işlətdiyi  əlifba  idi.

Yəni,Ərəb əlfbası da Hami-Sami dillər ailəsinin Sami qoluna mənsub 

bir dildir.(bu ayrı mövzudur) Bəzi yazarıar isə“kabbalizm” kəlməsini 

“каннибализм” kəlməsi ilə səhv salaraq, hətta tarixi kitablarında belə 

hürufu-sufilərin və Şah İsmail Xətainin adam yeyən olduğunu insanları 

inandırmağa çalışırlar. Bununla da Şiə anlayışı, hürufu-sufilər və Şah 

İsmail Xətai haqqında özlərinin qərəzli və məkrli fikirlərindən başqa 

heç nə bilmədiklərini bir daha sübut edirlər.

Bu ilahi elmlərdən biri və həmin dövrün tələblərinə uyğun olaraq 

yaranan məslək, həqiqət və hal elmi olan irfani (əxlaq elmi) sufilik-

dir.  Sufizm  məhz  həmin  xəlifələrin  dunyapərəstliyənə,  təmtəraqlı, 

bəzəkli, yeyib-içməklə keçən həyat tərzlərinə, sərvətpərəstliklərinə, İs-

lam dininə və Əhli-beytə qarşı qərəzli siyasətlərinə öz münasibətlərini 

---

827

bildirmək üçün yaranan dinc etiraz forması idi. Sufi sözü”suf”yun və ya 

qaba yundan hazırlanmış paltar,“sufi” isə həmin paltarı geyinənə,yəni 

sadə geyinib, sadə yaşayanlara deyilir. 

Bu dövrdə(13-cu əsrin 1-ci yarısı və 15-ci əsrin 2-ci yarısı) sufilik geniş 

yayılır. Hurufilik güclənir. Onun banisi Fəzlullah Nəimi idi. Əbulhəsən 

Əliyyul-Əla və şair Nəsimi hurufiliyin ən nufuzlu numayəndələri kimi 

şohrət tapmışlar. Bu dovrdə sufi xəlvətiyyə təriqətinin ikinci piri Seyyid 

Yəhya Şirvani Bakuvi Xəlvəti (-1457)cox məşhur olmuşdur.

Sufizm  və  ya  bu  gün  bütün  İslam  dünyasındaki  təsəvvuf  elmi 

mahiyyət  etibarilə  eyni  mənanı  ifadə  edir.Eyni  inanc  sistemini  ifadə 

etmək ucun hər iki

termindən  paralel  şəkildə  istifadə  olunur.Sufizm  orta  əsrlərdə  is-

lam aləmində geniş yayılmış dini fəlsəfi,mistik mənəvi-əxlaqi duşuncə 

və  davranış  sistemidir.  Sufilərin  Allah  sevgisi  məsələsini  sufi  qadın 

Rəbiət-ul Ədəviyyə (718-801) belə ifadə edir:“Allahım, əgər mən səni 

cəhənnəm qorxusuna gorə sevirəmsə, məni onda yax. Əgər səni cənnət 

arzusu  ilə  sevirəmsə,  məni  ondan  məhrum  et.  Əgər  sənin  camalını 

gormək umidi ilə sənə ibadət edirəmsə, o goruşu məndən əsirgəmə”.

Sufi Həllac ibn Mənsur “ənəlhəq”(“mən həqqəm”) şuarında belə 

deyirdi: “Mən özum yoxam, məndə olan da haqdır”.Həllaca gorə oz 

nəfsini, dunyəvi meyllərini oldurub maddi həzz və şəhvətin əsarətindən 

qurtulan şəxs irfani bilik kəsb edərsə, ilahi bir məqama yuksəlib insa-

ni keyfiyyətlərdən təmizlənər. O da Abbasi xəlifələri tərəfindən 922-ci 

ildə  Bağdadda  işgəncəli  və  faciəli  şəkildə  edam  edilmişdi.  Sufizmdə 

iki böyuk məktəb – Bağdad və Xorasan məktəbləri xususilə diqqəti 

cəlb  edir  ki,  unlu  təriqət  başcılarının  və  tanınmış  təsəvvuf  və  irfan 

oncullərinin bir coxu bu məktəblərin yetirmələridir.

İslam şərqində geniş yayılmış və 800 illik dövrü əhatən edən sufizm 

və hurufizm təriqətlərinin təşəkkulu dövründə Azərbaycanda və İslam 

ölkələrində  bütün  elm  sahələrində  olduğu  kimi  bədii  ədəbiyyatda  da 

böyük tərəqqilər baş vermişdi. Bu ölkələrdə dahi alimlər yetişmiş, elm, 

mədəniyyət, tibb, astronomiya, arxiologiya, psixologiya,riyaziyyat, kim-

ya, coğrafiya, botanika, tarix və memarlıq elmləri, ədəbiyyat və elmin 

bütün sahələri inkişaf edərək Avropa ölkələrini belə keçmişdi. Bu zəka 

sahiblərindən:  Razi  (?-932),  Farabi  (870-950),  İbn  Sina  (980-1037), 

Zunnun-əl-Misri (?-854), Bəyazid Bistami (?-874), Həllac Huseyn ibn 

Mənsur (858-922),”ənəlhəq” (“mən həqqəm”) şuarını ilə deyirdi:”Mən 

özum yoxam, məndə olan da haqdır”, F.Nəimi (Hz. Əlinin elmini (za-

mana  uyğun)  təbliğ  etdiyinə  görə Abbası  xəlifələri  tərəfindan  parça-

---