Aida xanım İmanquliyevanın
Yüklə 5,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
Ə min ər-Reyhani – 109 – İnsanın mənəvi varlığı yal- nız gözəllik duyğusu sayəsin- də bütövləşir. Ə bu Turxan təsəvvürlərimizin məhdudluğu ilə əlaqədardır. Bəziləri Avropa ilə bağlı olan hər şeyi mədəniyyət hesab edir, müasirliyi onunla ayaqlaşmaqda görürlər. Lakin bu zaman nədənsə Avropanın elmi, texnikası, maddi istehsal və xidmət mədəniyyəti yad- dan çıxır, Avropanı Avropa edən, onu irəlidə zənn etməyə vadar edən əsl cəhətlər unudulur, Qərbin tərəqqisində həqiqətən böyük rol oyna- mış olan, onun maddi mədəniyyətini tamamlayan mütərəqqi mənəvi mədəniyyət nümunələri yaddan çıxır və əksinə, Qərbin tənəzzülünə, süqutuna, mənəvi deqradasiyasına apa- rıb çıxara bilən, onun ilkin tərəqqi dövrünün ənənələrinə əsaslanmayan, yandançıxma (çox vaxt afrikasayaği) “mədəniyyət” nümunələri, o cümlə- dən, bayağı rok, varyete, pornoqra- fik musiqi lövhələri, gecə klubları, kazino, striptiz və s. “Avropa mə- dəniyyəti” kimi qəbul edilir. Təsadüfi deyildir ki, hələ XX əsrin əvvəllərində – Bakıda kapi- talizmin meydana gəldiyi ilk dövrlərdə Qərb sivilizasiyasına, Avro- paya seçkili münasibətin zəruriliyini dərk edən H. Cavid yazırdı: Avropada işıq da var, zülmət də. Orda səfalət də var, fəzilət də. O bir əngin dəniz ki, çox qorxuncdur. İnsan gah inci bulur, gah boğulur... 1 Əmin ər-Reyhani də öz əsərlərində Qərb həyatının bu ikili təbiə- tini nəzərə almağa çağırırdı. Onun yaradıcılığında bu məqamı xüsusi vurğulayan Aida İmanquliyeva yazırdı: «Ər-Reyhani qeyd edirdi ki, Qərbdən Şərqə elmin və sivilizasiyanın yalnız nailiyyətləri deyil, həm də “alaq otları”, yəni qüsurlar da gəlir». 2 Müasir Qərb dünyası daxilən ziddiyyətli olduğundan və rasional 1 H.Cavid. Uçurum // H.Cavid. Əsərləri 4 cilddə, II cild, Bakı, Yazıçı, 1982, səh. 189. 2 А.Н. Имангулиева. Корифеи новоарабской литературы, стр. 190. Şə rq ruhunun Qərb həyatı – 110 – İnsanın təbiətdəki gözəlli- yə meyli, məftunluğu, aludə- çiliyi tamamlanma hissinin, harmoniya duyğusunun tə- zahürüdür. Ə bu Turxan düşüncəni mütləqləşdirdiyindən onun birtərəfli tərəqqisi labüd surətdə mənəvi deqradasiyaya gətirir. Lakin Avropa böyük cidd-cəhdlə bu böhrandan xilas olmağa çalışır. Biz isə bəzən onu tərəqqi etdirən amil- lərdən xəbərsiz halda, onun iflas məqamını Qərb sivilizasiyası ilə qarı- şıq salır, Qərbin xilas olmaq istədiyi və məmnuniyyətlə bizə ixrac et- diyi bayağı mədəniyyətdən ikiəlli yapışaraq “müasir” olmağa çalışı- rıq. İstisinə isinmədiyimiz bir şeyin tüstüsünü bəh-bəhlə qəbul edirik. Şərq təfəkkür tərzini atıb Qərb təfəkkür tərzindən yapışmaq (yeri gəl- mişkən, təfəkkür tərzi uzun müddətə formalaşır və onun dəyişilməsi də çox mürəkkəb və uzun prosesdir) nə deməkdir? Əsas məqsəd hər hansı təfəkkür tərzinin zəif cəhətlərindən, birtərəfliyindən azad olmaq deyilmi? Məsələ burasındadır ki, müasir dövrdə Şərq və Qərbin qarşılaşdı- rılması, onların fikir tərzində olan özünəməxsusluğun mütləqləşdiril- məsi və yalnız bu və ya digər tərəfə üstünlük verilməsi heç bir müsbət nəticəyə gətirə bilməz. Müasir təfəkkür hətta müxtəlif sivilizasiyaların bir-birindən köklü surətdə fərqli olan düşüncə tərzlərini “barışdırma- ğı”, onların mütərəqqi cəhətlərini birləşdirməyi nəzərdə tutur. Son za- manlar hamını heyrətləndirən “Yaponiya müəmmasının” açarını da məhz Şərq və Qərb təfəkkür tərzlərinin uğurlu vəhdətində, başqa sözlə, Şərqə məxsus yüksək mənəvi potensialın Qərbə məxsus rasional dü- şüncə mədəniyyəti ilə birləşdirilməsində axtarmaq lazımdır. Şərq və Qərb mədəniyyətlərinin və müvafiq təfəkkür tərzlərinin üstün cəhətlərinin aşkar edilməsi həm tarixi, həm də məntiqi planda xüsusi tədqiqat tələb edir. Müasir cəmiyyətşünaslığın vəzifələrindən biri də xalqımızın milli mədəniyyətini və təfəkkür tərzini Şərq və Qərb mədəniyyətləri kontekstində araşdırmaqdan və onun inkişaf perspek- tivlərini müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. Ciddi elmi tədqiqata əaslan- mayan qənaətlər, empirik müşahidədən çıxarılan nəticələr isə çox vaxt qüsurlu olur. Ə min ər-Reyhani – 111 – Ə L A V Ə Ə min ər-Reyhanidən seçmələr “Bəsirət Yolu” (Şərq və Qərb esseləri) kitabından Bəsirət Yolu Zəif və sıxışdırılmış xalqlar əsas etibarilə spiritual olurlar; güclü xalqlar isə materialist mövqeyə sahib olurlar. Birincilər, dini ideallara ümid bəsləyərək müəyyən ruhi yüksəkliklərdə uçur, hal-hazırda və dai- ma öz süstlük və tənbəlliyinə bəraət qazandırmaq üçün görücü insan yaradırlar; o birilər isə, maddi şeylər axtarır, öz xəzinələri üçün yer kürəsinin dərinliklərini oyur və dinamik gücləri keçilməz sterilliyə ça- tana və gözlənilməz, dəhşətli bir reaksiyada partlayana qədər enməyə davam edirlər. Birinci xalqın həyatı qəlbin xəstə halının yalnız zahiri əlamətlərini yox edir. Digərinin həyatı isə mübaliğəsiz onun fiziki gü- cünü aşındırır. İnkişaf əngəlləyici meyl hər ikisində eyni dərəcədə güc- lüdür. Lakin qəlbsiz bir xalq asket xalqdan daha gülünc və daha qorxuncdur. Mənim məqsədim səthi ümumiləşdirmələrlə oxucunu heyrətə sal- maq, qıcıqlandırmaq və ya onu yeni libasdakı köhnə doqmalarla aldat- maq deyil. Bununla belə əvvəlki paraqraf kiçik bir haşiyənin vacibliyi- ni zəruri edir. Bizim Amerikada, əslində, materialist olduğumuzu de- mək mənasız bir şeyi təkrar etməkdir. Ölkədə dini bir canlanmanın ol- Yüklə 5,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|