Akif aşirli
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
15
qazanırdılar. Artıq Ankara hökuməti nümayəndələri beynəlxalq dövlət subyekti olaraq, London konfransına qatılırdı. Bütün bunlara görə Lenin kamalçılara qarşı münasibətlərinin müsbət məcrada inkişafında maraqlı idi. Yoxsa kamalçılar əks mövqeyə - Qərbə üz tuta bilərdilər. Lenin, Stalin və Çiçerin Mustafa Kamalın Ankara hökuməti ilə münasibətləri saxlasalar da, Ankara hökumətinin əleyhinə fəaliyyət göstərən Osmanlı Türkiyəsinin çox sanballı generalı, keçmiş hərbiyə naziri Ənvər Paşa ilə də əlaqələrdə bulunurdular. Biz bu məsələyə “Ənvər Paşa və Nərimanov” yazısında qismən toxunmuşuq. Elə buna görə Bakıda keçirilən Şərq Xalqları Qurultayında Mustafa Kamalın göndərdiyi nümayəndə heyətinə birmənalı münasibət göstərilməmişdi. Bolşeviklərin Mustafa Kamaldan xoşu gəlmir, onu Ənvər Paşa ilə əvəz etməyə ümid bəsləyirdilər. İşin gedişindən Mustafa Kamal məlumatlı idi. Nərimanov mərkəzin bu ikili siyasəti nəticəsində Mustafa Kamalla yanaşı, Ənvər Paşa ilə də münasibətlər qurur, əməkdaşlıq edirdi. Proseslərin gedişində Nərimanov Mustafa Kamalın qurmuş olduğu hökumətlə Sovet Rusiyasının diplomatik əlaqələrə üstünlük verməsini məqbul hesab edir, Leninə, Stalinə bu barədə məlumatlar ötürürdü. Stalin və Çiçerinin Atatürkə ehtiyatlı yanaşmasının kökündə təkcə onun siyasi baxışları deyil, həm də erməni məsələsində qətiyyət göstərməsi dayanırdı. Çünki Çiçerin Van və Bitlisdən ermənilərə torpaq verilməsini, Türkiyə Ermənistanı qurulmasını təkid edirdi. Buna isə Atatürk hökuməti heç cür razılıq verə bilməzdi. Nərimanov bu barədə Leninə yaazırdı: “Türkiyə nümayəndə heyəti bizim nümayəndəmiz Behbud Şaxtatinski ilə Moskvaya gedir. Mən burada Türkiyə nümayəndə heyəti ilə ətraflı söhbət etdim. Qətiyyən şübhə etmirəm ki, türklər İngiltərəyə qarşı çıxaraq özlərinin taleyini sidqi ürəkdən bizimlə bağlamaq istəyirlər. Onlar üçün ən prinsipial məsələ erməni məsələsidir... Şübhəsiz ki, onlar Antantanın əleyhinədirlər. Onlar son damla qanınadək vuruşmağa hazırdırlar, lakin Moskva erməni məsələsinə görə türkləri özlərindən uzaqlaşdırsa, onlar məyus olub İngiltərəyə üz tuta bilərlər. O zaman nələr baş verə bilər? Əgər indi türklərdən üz döndərsək, biz bütün müsəlman şərqində nüfuzumuzu itirərik. Həm də bizim üçün fəlakətli nəticələr verə biləcək Şərq cəbhəsi açmış ola bilərik”. Bu məktub 1921-ci ilin fevralında yazılıb. Rusiya Nərimanovun bu mövqeyi ilə hasablaşdı. Sovet Rusiyası ilə bağlanan dövlətlərarası müqaviləyə görə, Sovet Azərbaycanı müstəqil şəkildə qonşu dövlətlərlə diplomatik münasibətlər qura, ticarət əlaqələri yarada bilərdi. Elə bu sazişə görə, 1920-ci ilin avqust ayında Türkiyənin ilk səfiri Memduh Şövkət bəy Bakıda fəaliyyətə başladı. Bundan bir il sonra isə 1921-ci ilin oktyabr ayında İbrahim Əbilov Türkiyədə Aazərbaycanın ilk səfiri oldu. Sovet Azərbaycanının bayrağını Mustafa Kamal Paşa özü şəxsən qaldırmış, İbrahim Əbilovun nitqinə cavabən özü də nitq söyləmiş və demişdi: “Milli hüdudlarımız daxilində hürr və müstəqil yaşamaq istərdik. Millətimiz bu həqiqətin qardaş Azərbaycanın timsalında təsdiq edildiyini eşitməklə böyük səadət duyar. Rum eli, Anadolu xalqı azəri qardaşlarının qəlbinin öz qəlbi kimi döyündüyünü bilərlər”. İbrahim Əbilov Azərbaycanın Türkiyədəki səfiri kimi mütəmadi olaraq Nərimanovla əlaqə saxlayır, onun tapşırıqlarını həyata keçirirdi. Nərimanov Əbilova yazırdı: “Teleqramınızı və axırıncı məktubunuzu oxudum. Bu vaxta qədər apardığınız xətt-hərəkət düzdür. Ümid edirəm ki, bundan sonra da səhviniz olmayacaqdır. Bir şeyi gərək unutmayaq. Rusiya və Türkiyə tərəfdən müəyyən şəxslər var ki, istəyirlər aranı qarışdırsınlar”. Nərimanov araqarışdıranlar deyəndə erməni daşnaklarını nəzərdə tutur, bilirdi ki, həm Moskvada, həm də Türkiyənin özündə bu tip siyasətçilər var. Ankara hökuməti adından Moskvaya yollanan nümayəndə heyətləri əvvəl Bakıda olur, Nəriman Nərimanovala görüşüb məsləhətləşəndən sonra Moskvaya yollanırdılar. 1921-ci ilin fevralında Yusif Kamal, Əli Fuad və Rza Nurun daxil olduğu nümayəndə heyətinin şərəfinə verilən ziyafəti xatırlayan Rza Nur “Moskva- Sakarya” xatirələrində bunları anladır: “Azəri hökuməti kommunist bir cümhuriyyətdir. Baş komissar Nəriman Nərimanov. Bu, ağlı başında olan bir adamdır. Çox məlumatlıdır. Baxdım ki, çox yaxşı bir adamdır. Özümə qarşı etimad istədim. Açıldı və dedi: “Bolşevik nədir? Bu rəzalət bizə yaraşmaz. Biz türkün, millətin ənənələriylə yaşayırıq. Çox xoşuma getdi və çox sevindim. Mənə Nəriman Moskva haqqında gözəl məlumat verdi”. Türkiyə nümayəndə heyəti üç gün Bakıda qaldıqdan sonra Nərimanovun səlahiyətlisi kimi Behbud bəy Şahtaxtinski ilə birlikdə Moskvaya yollandılar. Martın 9-da heyət Stalinlə görüşdü. Nərimanovun Leninə məktubu artıq vəziyyəti köklü şəkildə dəyişdirmişdi. Stalin və Çiçerin Leninin göstərişi ilə türk millətçiləriylə ümumi dil tapdılar. Nümayəndə heyəti bir daha Stalinlə görüşdü. Uzun sürən bu görüş zamanı mühüm məsələlərdə razılıq əldə olundu və martın 16-da Moskva müqaviləsi rəsmən imzalandı. Bu müqaviləyə görə, tərəflər bir-birlərinə zorla qəbul etdirilən sülh müqaviləsini tanımayacaqlar... Sovet hökuməti Türkiyə ilə bağlı olan, lakin sərhədləri “Milli andda” müəyyən edilən TBMM hökumətinin qəbul etməyəcəyi hər hansı sazişi tanımayacaq. Batumi Gürcüstanın tabeçiliyində qalaraq, xalqına muxtariyyət verilməlidir. Türkiyənin gömrük rüsumu ödənmədən Batumi limanından keçmək hüququ saxlanıldı, Naxçıvana Azərbaycanın himayəsində muxtariyyət veriləcək... . Sovet-Türkiyə müqaviləsi bağlanarkən Türkiyəyə əvəzsiz 10 milyon qızıl rubl məbləğində maliyyə yardımı, habelə hərbi kömək haqda razılıq əldə edildi. Moskvanın vədlərindən, köməkliyindən başqa Azərbaycan hökuməti 1921-ci ilin mayında Ankaraya 62 sistern neft göndərdi və hər ay yetim uşaq evlərinin ehtiyacı üçün 3 vaqon kerasin göndərdi və hər ay yetim uşaq evlərinin
ehtiyacı üçün 3 vaqon kerasin göndərməyi vəd etdi. 1922-ci ildə isə Batumi portu ilə 9 min tonddan artıq kerosin və 350 ton benzin göndərildi. Nərimanov hər an Türkiyənin inkişafını izləyir və onun sürətli tərəqqisinə böyük qiymət verirdi. O “Lenin və Şərq əsərində yazırdı: Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|