“akp hakimiyyəti dövründə Türkiyənin xarici siyasəti”

88 
 
 
3.2. Türkiyənin Rusiya və Çin siyasəti 
XXI  əsrin  ilk  illərindən  etibarən  Türk  xarici  siyasəti  çox  fərqli  bir  aktivlik 
içərisinə  girmişdir.  Bu  fakt  2002-ci  ildə  AKP-nin  iqtidara  gəlməsiylə  fərqli 
istiqamətlərdə  növbələnmişdir.  AKP-nin  iqtidara  gəlişinin  ilk  mərhələsində 
'Avropacılıq'  ifadəsinin  ağır  gəldiyi  və  AB-yə  üzvlük  məlumat  müzakirələrinin 
təsiriylə demokratik islahat paketlərinin qanuni yollardan mənimsənildiyini görürük. 
AKP  hökuməti  dövrünə  baxdığımızda  Rusiya  və  SSRİ  ardıcıl  digər  dövlətlər  ilə 
əlaqələrdə  fərqliləşmə  olduğu  bir  müddəti  görürük.  Putin  və  Ərdoğan  arasındakı 
dialoq  prosesi,  Türkiyə-Rusiya  əlaqələrini  geosiyasətdən  geoiqtisadiyyata  uzanan 
fərqli sahələrdə praqmatik bucaqlardan çeşidlənmişdir. Bu çərçivədə XXI əsrin ilk on 
ildəki  Türkiyə-Rusiya  yaxınlaşmasının  ən  əhəmiyyətli  faktorlarından  birinin  lider 
faktoru  olduğunu  söyləmək  lazımdır.  İqtidara  gəldikləri  gündən  etibarən  öz 
ölkələrində  də  iqtisadi  quruluşlanma  strategiyalarını  ön  plana  çıxaran  Putin  və 
Ərdoğanın iki ölkə arasındakı siyasi problemləri bir kənara buraxıb xüsusilə iqtisadi 
iş  birliyi  və  strateji  tərəfdaşlıq  düşüncələrinə  ağırlıq  verməkləri,  1990-cı  illərə  görə 
daha  rəqabətçi  quruluşdakı  ikitərəfli  əlaqələrin  artıq  rahatlamasına  köməkçi 
olmuşdur.
93
  Bu  inkişafı  dəstəkləyən  ən  əhəmiyyətli  ünsürlərdən  biri  beynəlxalq 
sistem  içərisindəki  tarazlıqların  dəyişməsi  və    Buş  rəhbərliyindəki  ABŞ  xarici 
siyasətinin öz mənfəətləri istiqamətində rəqABətçiliyin və hərbi müdaxiləni ön plana 
yaratmaqdır;  necə  ki,  Rusiya  və  Türkiyə  bu  dəyişmə  qarşısında  fərqli  vasitələrlə 
bənzər  reaksiyalar  vermişdir.  Digər  tərəfdən,  2000-ci  ildə  Putinin  qüvvəyə  qoyduğu 
yeni xarici siyasət anlayışıyla birlikdə Rusiya dövləti beynəlxalq sistemin çox qütblü 
quruluşuna  əhəmiyyət  verməyə  başlamış  və  hərbi  gücün  yanında,  iqtisadi,  siyasi, 
demoqrafik,  elmi  və  texnoloji  güc  imkanlarını  də  inkişaf  etdirilməsi  vacibliyini 
anlamışdır.  Bununla  yanaşı,  Rusiyanın  Qərb  ölkələrlə  olan  əlaqəsinin  təbiəti  da 
fərqliləşdirmişdir. Hər nə qədər ABŞ-ın dünya siyasətində liderliyini üstü bağlı olaraq 
tanımış  olsa  da,  Qərb  dünyasının  Rusiyanın  öz  bölgəsində  bir  regional  güc 
qurulmasına  hörmət  etməsi  vacibliyini  müdafiə  edirdi.  Necə  ki,  bu  müddət  11 
                                                           
93
 
Oktay Tanrısever, “Turkey and the Russian Federation: Towards a Mutual Understanding?”
 

---

89 
 
sentyABr  2001-ci  il  sonrasında  ABŞ-ın  Əfqanıstana  hərbi  müdaxiləsi  çərçivəsində 
Rusiyadan  məntiqi  və  siyasi  dəstək  almasıyla  müsbət  bir  mərhələyə  gələrkən,  İraq 
müharibəsində  fərqli  seyrə  keçmişdir.  ABŞ  və  Birləşmiş  Krallıqdan  ibarət  hərbi 
koalisiyanın İraqa müdaxiləsi, ABŞ-Türkiyə əlaqələrinin də gərginləşdiyi bir prosesi 
başlatmışdır.  Buna əlavə olaraq, 2003-ci ildən etibarən başlayan 'Rəngli inqilABlar' 
xüsusilə  Gürcüstan  və  Ukraynadakı  Rusiya  əleyhdarı  rəhbərliklərin  iqtidara 
gəlmələrini  təmin  edərkən,  bu  ölkələrin  xarici  siyasətində  2006-cı  ildən  etibarən 
NATO  üzvü  perspektivinin  dilə  gətirilməsi  Moskva  rəhbərliyini  olduqca  narahat 
etmişdir.  Türkiyə-Rusiya  əlaqələrində  geosiyasi  baxımdan  çoxtərəfli  təşkilati 
cəhdlərin ən əhəmiyyətli ilk açılımı Qara dəniz hövzəsiylə başlamışdır deyə bilərik.
94
 
1992-ci ildə Türkiyənin öndərliyində qurulan Qaradənizə sahili olan və bu dəniz yolu 
ilə  birbaşa  milli  iqtisadiyyatlarına  ticari  dəstək  vermək  istəyən  ölkələr  arasında 
sərbəst  ticarəti  asanlaşdırmaq  və  təşkil  etmək  məqsədiylə  ortaya  çıxmışdı,  ancaq 
Türkiyə  xaricində  Qara  dənizə  sahili  olan  ölkələrin  hamısının  mərkəzləşdirilmiş  bir 
iqtisadiyyat anlayışından gəlmələri və pilləli bir çevrilmə prosesi yaşamaları, QƏİB-
in  təşkilati  və  funksional  inkişafını  sərhədləmişdi.  Məhdud  müvəffəqiyyətinə 
baxmayaraq    hələ  müəyyən  bir  geosiyasi  çərçivədə  geoiqtisadi  vasitələrin 
qiymətləndirilməsinə  istiqamətli  bir  ilk  addımdır.  Bu  təşkilatın  yenə  Qara  dəniz 
hövzəsində  bu  səfər  geostrateji  çərçivədə  çox  tərəfli  diplomatiyanın  hərbi  vasitələrə 
əks  olunduğunu  görürük.  2001-ci  ilin  aprel  ayında  Rusiya  və  Türkiyə,  Qara  dənizə 
sahili olan ölkələrlə birlikdə BLACKSEAFOR-u meydana gətirərək  'insancıl yardım, 
xilasetmə  fəaliyyətləri,  ətrafı  qoruma  və  qarşılıqlı  yaxşı  niyyət  yaradılmasını  təmin 
etmək məqsədli bir təmas qrupu işini başlatmışdır. Qara dəniz hövzəsindəki bölgə və 
dəniz təhlükəsizliyinin təmin edilməsində NATO-da ayrı olaraq BLACKSEAFOR-un 
işləkləşdirilməsi  Türkiyə-Rusiya  hərbi  iş  birliyinin  də  nüvəsini  təşkil  edir.  Necə  ki, 
ABŞ-ın  bu  iş  birliyi  müddətini  təsir  istiqamətli  cəhdlərinə  xüsusilə  Rusiyanın 
reaksiya  göstərdiyini  qeyd  etmək  lazımdır.
95
  Qara  dəniz  hövzəsinə  elin  idili  olaraq 
                                                           
94
 
Tareq Y. Ismael ve Mustafa Aydın (der.),Turkey’s Foreign Policy in the 21st Century: A Changing Role in World Politics , 
Burlington, Ashgate, 2003,s.122.
 
95
 
L. G. Martin ve D. Keridis (der.),Te Future of  Turkish ForeignPolicy , Massachusetts, Te MIT Press, 2004, ss.127–155
 

---

90 
 
çox tərəfli diplomatiyanın yetirilməsini qazandığı bir başqa problem isə avqust 2008-
ci ildə Rusiyanın Cənubi Osetiya və Gürcüstana hərbi müdaxiləsi sonrasında inkişaf 
edən  prosesdir.  Türk  diplomatiyası  Rusiya  və  Gürcüstan  arasında  baş  verən 
qarşıdurma  prosesinin  sona  çatdırılması  və  problemin  həll  istiqamətli  vasitəçilik 
cəhdləriylə  aktiv  bir  təcrübə  yaşamışdır.  Gürcüstan  müharibəsi  sonrasında 
gördüyümüz  baş  nazir  Ərdoğanın  'Qafqaz  Sabitlik  Platforması'  yaratma  cəhdlərinə 
baxıldığında,  Türkiyənin  zidd  düşən  tərəflərə  olan  yönümlərini  yumşaq  güc  və  çox 
tərəfli diplomatiya tərkibi nöqtəsindən hərəkət etdiyini söyləmək mümkündür. Hər nə 
qədər  o  dövrdə  Ə.  Davudoğlu  hələ  Xarici  işlər  naziri  deyilsə  də,  'baş  nazirlik  baş 
məsləhətçisi  '  səlahiyyəti  ilə  dövlətin  xarici  siyasət  xəttlərini  istiqamətləndirirdi. 
Türkiyənin  Cənubi  Osetiya  müharibəsiylə  əlaqədar  qayğıları  yalnız  bir  ölkədə 
yaşanan  hərbi  bir  böhranın  həll  olunması  səyi  deyildi  və  Gürcüstandakı  türk 
sərmayələrinin  zəmanət  altına  alınması  və  bu  ölkə  üzərindən  keçən  Rusiyaya  ixrac 
məhsullarının  nəqliyyatına  dABr  davamlılığı  təmin  etmək  arzusu  da  var  idi.  Bu 
çərçivədən  baxıldığında,  siyasi  münasibətlərlə  iqtisadi  maraqların  iç-içə  keçdiyini 
görürük.
96
 
AKP-nin birinci hökumət dövründə, 1 mart 2003-cü il tərxisinin rədd edilməsi 
Rusiya  ictimaiyyətində  çox  müsbət  bir  inkişaf  olaraq  qiymətləndirilmiş  və  Putin 
rəhbərliyinin  Türkiyə  ilə  daha  əvvəl  imzalanmış  olan  bu  hərəkət  planını  qarşılıqlı 
addımlarla  inkişaf  etdirmək  qərarı  almışdır.  2004-cü  ilin  dekabr  ayında  dövrün 
Rusiya Federasiyası prezidenti Vladimir Putin otuz iki ildən bəri ilk dəfə Türkiyəni 
ən üst səviyyədə ziyarət edən lider olmuş və bunun nəticəsində 'Türkiyə Respublikası 
və 
Rusiya  Federasiyası  arasında  Dostluğun  və  Çoxtərəfli  Müəssisənin 
dərinləşdirilməsi  haqqında  ortaq  birliklə  yanaşı  enerji,  maliyyə  və  təhlükəsizlik 
sahələrində  altı  iş  birliyi  razılaşması  imzalanmışdır..  Digər  tərəfdən,  Türkiyə  
Rusiyanın müəyyən beynəlxalq təşkilatlarla bütünləşməyinə açıqca dəstək vermişdir. 
Bu  təşkilatların  iqtisadi  və  geomədəniyyət  xüsusiyyətli  olmaları  diqqət  çəkicidir. 
Rusiyanın Dünya Ticarət Təşkilatına (DTÖ) ümumi üzvlük məlumat müraciətinə türk 
                                                           
96
 
Türkiye-Rusiya Federasiyası ticarət ve iqtisadi münasibətləri, mart  2006,http://deik.org.tr/ikili/2006320171854Rusya-ikili-
Mart2006.pdf 
 
 

---