Almannavarnir

11Mengunarvarnir

Mengunarvarnir heyra undir umhverfisráðherra. Mengunarvarnaeftirlit starfar eftir lögum nr. 7/1998 um hollustuhætti og mengunarvarnir. Markmiðið með lögunum er að búa landsmönnum heilnæm lífsskilyrði og vernda þau gildi sem felast í heilnæmu og ómenguðu umhverfi. Lögin taka til hollustuverndar, mengunarvarnaeftirlits, vöktunar, tengdra rannsókna og fræðslu um þessi mál. Fram kemur í 3. grein að mengunarvarnaeftirlit tekur til eftirlits með þeim þáttum sem eiga að fyrirbyggja eða draga úr mengun lofts, láðs eða lagar, eftirlits með eiturefnum og hættulegum efnum og fræðslu um þessi mál. Vöktun umhverfisins telst til mengunarvarnaeftirlits. Heilbrigðiseftirlit tekur einnig til mengunarvarna auk hollustuhátta.

Í skýrslu Bráðamengunarnefndar (1997) kemur fram að talið sé að meginhættan á bráðamengun sjávar stafi frá óhöppum við olíuflutningaskip. Stærstu olíuóhöppin hér við land hafa verið þegar snjóflóð skella á birgðageymslum, í tengslum við bilanir á lokubúnaði eða vegna tæringar. Mengunaróhöpp tengjast einnig skipsköðum eins og við strand eða árekstra. Athygli vekur að um 50% óhappa við strand skipa er í höfnunum sjálfum, sem er svipað hátt hlutfall og gerist erlendis. Nefndin hvatti því til að búnaður og viðbragðsáætlanir í höfnum þar sem flutningaskip landa væru við hæfi. Í Reykjavíkurhöfn voru 134 mengunaróhöpp á árunum 1990 til 1999. Um 60% óhappanna urðu við eldsneytistöku skipa og dælingu um borð í skip. (Hallur Árnason, 2000.)
Í skýrslu um viðbrögð við bráðum mengunaróhöppum, löggjöf og skipulag, sem finna má á heimasíðu Hollustuverndar ríkisins (www.hollver.is), kemur fram að erfitt sé að réttlæta þann kostnað að hafa mikið af fagfólki í landinu, einkum í hverju héraði, sem undirbúið er að stýra aðgerðum þar sem út frá sögulegum gögnum sé líklegur endur­komutími á stóru mengunaróhappi 25-150 ár háð forsendum og stærð óhapps. Fram kemur í skýrslunni að slökkviliðsmenn séu menntaðir og þjálfaðir til að bregðast við bráðum óhöppum og að hlutverk þeirra falli vel að fyrstu aðkomu þegar mengunaróhöpp verða.
Samkvæmt lögum nr. 7/1998 um hollustuhætti og mengunarvarnir fer Hollustuvernd með yfirumsjón með mengunarvörnum í landi, viðbrögð við bráðamengun og sérhæfingu aðgerða. Í skýrslu um viðbrögð við bráðum mengunaróhöppum, löggjöf og skipulag (www.hollver.is) kemur fram að fjármuni og mannafla skorti til að uppfylla þær skyldur sem lögin kveða á um. Þar kemur einnig fram að ábyrgð á mengunarvörnum sé að öðru leyti dreifð og samræmda löggjöf fyrir málaflokkinn skorti.
Verkefni Siglingastofnunar í mengunarvörnum skv. lögum nr. 6/1996 um Siglinga­stofnun Íslands er að annast mál er varða lög um varnir gegn mengun sjávar og reglugerðir skv. þeim að því leyti sem þau varða skip eða búnað þeirra skv. reglum sem umhverfisráðherra setur.
Í lögum nr. 75/2000 um brunavarnir í 11. og 16. grein er fjallað um hlutverk slökkvi­liða í mengunarvörnum. Þar kemur m.a. fram að slökkviliðsstjóra ber að sjá um fræðslu slökkviliðsmanna og þjálfun í viðbrögðum við mengunaróhöppum. Þar kemur einnig fram að slökkviliðsstjóri stjórnar á vettvangi við mengunaróhöpp á landi.

11.1Störf

Fram kemur í reglugerð um viðbrögð við bráðamengun sjávar nr. 465/1998 að Hollustuvernd ríkisins, Landhelgisgæsla Íslands, Siglingastofnun Íslands og Almannavarnir ríkisins geri samkomulag um samvinnu, verkaskiptingu og viðbrögð við bráðamengun utan hafnarsvæða skv. 17. gr. laga um varnir gegn mengun sjávar, eða þegar mengunarvaldi tekst ekki að koma í veg fyrir fyrirsjáanlegan skaða af völdum mengunarinnar. Þetta samkomulag er í vinnslu samkvæmt heimildum SBÖL í september 2000.

Hollustuvernd ríkisins, Landhelgisgæsla Íslands, Siglingastofnun Íslands og Almannavarnir ríkisins eiga í samkomulagi sínu m.a. að fjalla um ábyrgð og verkefni stofnana og gildissvið samkomulagsins, svo sem að gera sameiginlega viðbragðs­áætlanir utan hafnarsvæða í samvinnu við Hafrannsóknarstofnun, Náttúrufræðistofnun Íslands, Geislavarnir ríkisins og aðra sambærilega aðila. Þar á einnig að koma fram æfingar og þjálfun verkefnisstjóra mengunarvarna og gerð leiðbeininga um viðbragðsáætlanir innan hafnarsvæða í samvinnu við Hafnarsamband sveitarfélaga. Hver aðili að samkomulaginu á að sjá til þess að viðkomandi stofnun hafi a.m.k. einn þjálfaðan starfsmann til að stýra aðgerðum á vettvangi.
Landhelgisgæsla Íslands annast eftirlit úr lofti með hafsvæðinu umhverfis Ísland. Hollustuvernd á m.a. að sjá um æfingar á tiltækum búnaði utan hafnarsvæða og sjá til þess að æfingar séu haldnar a.m.k. einu sinni á ári og einnig að sjá um æfingar og þjálfun verkefnisstjóra mengunarvarna. (Reglugerð um viðbrögð við bráðamengun sjávar, nr. 465/1998.)
Viðbragðsaðilum við bráðum mengunaróhöppum er skipt innan og utan hafnarsvæða. Innan hafnarsvæða eru það viðkomandi hafnarstjórar og Hollustuvernd. Utan hafnarsvæða er það Hollustuvernd í samstarfi við Landhelgisgæslu Íslands og í samráði við Siglingastofnun Íslands og Almannavarnir ríkisins í samræmi við fyrrgreint samkomulag.
Landinu er skipt í fimm landshluta og er ein höfn valin sem aðalhöfn. Á hverju svæði eru síðan svæðishafnir og almennar hafnir. Í aðalhöfnum á að vera mengunarvarna­búnaður sem er 300 m. af flotgirðingum og a.m.k. eitt upptökutæki. Í svæðishöfnum 125 m. af flotgirðingu og í almennum höfnum á að taka afstöðu til búnaðar eftir aðstæðum.
Eftirtaldar hafnir eru aðalhafnir, svæðishafnir eða almennar hafnir, skipt eftir landshlutum:

• 
  Landshluti 1: Aðalhöfn Reykjavík. Svæðishöfn er Ólafsvík. Í báðum þessum höfnum er mengunarvarnabúnaður. Almennar hafnir hafa ekki búnað. Þetta eru Akranes, Borgarnes, Garðabær, Grindavík, Grundarfjörður, Grundartangi, Hólma­vík, Keflavík/Njarðvík, Sandgerði, Seltjarnarnes, Stokkseyri, Stykkishólmur, Vogar og Þorlákshöfn.
  
• 
  Landshluti 2: Aðalhöfn Ísafjörður sem er með búnað. Svæðishafnir eru Hólmavík og Patreksfjörður. Almennar hafnir eru Bolungarvík, Vesturbyggð og Tálkna­fjörður.
  
• 
  Landshluti 3: Aðalhöfn er Akureyri sem er með búnað. Svæðishafnir eru Sauðár­krókur, Siglufjörður, Þórshöfn. Almennar hafnir eru Blönduós, Bakkafjörður, Grímsey, Hafnarsamlag Eyjafjarðar, Hrísey, Húsavík, Hvammstangi, Kópasker, Raufarhöfn, Skagaströnd og Vopnafjörður.
  
• 
  Landshluti 4: Aðalhöfn er Reyðarfjörður. Svæðishafnir eru Höfn og Seyðisfjörður. Almennar hafnir eru Borgarfjörður eystri, Breiðdalsvík, Djúpivogur, Eskifjörður, Fáskrúðsfjörður, Neskaupstaður og Stöðvarfjörður.
  
• 
  Landshluti 5: Aðalhöfn er Vestmannaeyjar. Engin svæðishöfn eða almennar hafnir.
  

Í hverjum þessara landshluta eða innan hafnarsvæða starfa svæðisráð skipuð til fjögurra ára í senn að loknum sveitarstjórnarkosningum. Ráðið á m.a. að sjá um að umsjónarmaður og annar til vara séu skipaðir með hverjum mengunarvarnabúnaði og það á að sjá um þjálfun þeirra sem koma til með að vinna með mengunar­varnabúnað. Svæðisráðið á að halda æfingar að fenginni tillögu frá mengunarvarnaráði í samvinnu við Hollustuvernd ríkisins og Landhelgisgæslu Íslands. (Reglugerð um viðbrögð við bráðamengun sjávar, nr. 465/1998.)

Hjá Hollustuvernd starfa 13 sérfræðingar að mengunarvörnum. Mengunarvarnir þar sjá um ytra umhverfi, s.s. loftmengun, vatnsmengun og hávaðamengun sem berst út fyrir lóðir fyrirtækja, en koma ekki að vinnuumhverfi starfsfólks sem er hlutverk Vinnu­eftirlits ríkisins. Meginhlutverkið er að upplýsa og fræða um mengunarvarnir. Af þessum 13 sérfræðingum eru 4 efnaverkfræðingar, 2 efnafræðingar, 2 líffræðingar, 2 jarðfræðingar, 1 umhverfisverkfræðingur, 1 með tölvu- og umhverfismenntun og 1 vélsmiður sinnir eftirliti. Einn þessara starfsmanna sér um mengunarvarnaræfingar.
Samkvæmt upplýsingum sem fengust hjá Reykjavíkurhöfn ber lögreglu eða viðkomandi mengunarvaldi/áhorfanda að gera Reykjavíkurhöfn viðvart ef mengunaróhapp verður. Að framkvæmd koma síðan hafnarstarfsmenn, slökkvilið, björgunarsveit, olíudæling, olíufélög, flutningsaðilar og aðilar sem sjá um dýrabjörgun ef þörf er á. Fimm manns hafa umsjón með mengunarvarnabúnaði hjá Reykjavíkurhöfn.
Eins og fyrr hefur komið fram skortir samræmda löggjöf um mengunarvarnir í landi og ekki er ljóst hverjir eiga að tilkynna um mengunaróhappið. Sú hefð hefur skapast að slökkvilið sér um hreinsunina en lögregla sér um að halda almenningi í öruggri fjarlægð frá mengunarstað. (Skýrsla Hollustuverndar: Viðbrögð við bráðum mengunaróhöppum. Löggjöf og skipulag.)
Með nýjum lögum um brunavarnir nr. 75/2000 sem taka gildi 1. janúar 2001 stjórnar slökkviliðsstjóri á vettvangi. Lögregla á að sjá til þess að slökkvilið hafi greiðan aðgang að mengunarstað. Síðan er það viðkomandi slökkviliðsstjóra að tilkynna heilbrigðiseftirliti um mengunaróhappið.