Andijon davlat universiteti kurbanova durdona salaxitdinovna gimnastika va uni o
Yüklə 5,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
36-rasm 121 Burilishning ta’riflangan qismini bajarish siltash fazasida siltanuvchi oyoqni orqaga burilishini (dastlabki) yengillashtiradi. Siltanuvchi oyoq va gavda bilan kinematik bog‘liq bo‘lgan tayanch a’zolarning burilishi ham mazkur fazadagi ancha pasayish hisobiga yengillashadi: siltanuvchi oyoqning harakatdan tormozlanishida gimnastikachining tanasi bir oz ko‘tariladi, tayanchga bosim kamayadi (hatto irg‘ib turish ham mumkin); sportchi oyoq uchiga turadi (tayanchga ishqalanishni kamaytiradi) va holatda burilishni bajaradi. Yakuniy harakat siltashdan keyingi holatni ushlab turish (masalan, muvozanat saqlash) yoki keyingi keladigan bog‘lovchi harakatlarni bajarish bilan yakunlanadi. Ta’riflangan burilish turlari (tasniflashga qarang) oyoqni siltash orqali har qanday mumkin bo‘lgan yo‘nalishda bajariladi. O‘ziga hosligi shundaki, orqaga siltashda burilish har tomonlama emas, balki bir tomonlama, gimnastikachining soni burilishning asosiy bosqichida “ochilmaydi” aksincha, “yopiladi”. Va nihoyat yonga siltash bilan burilish ikki yuqorida keltirilganlarga solishtirilganda texnik tomondan oraliq harakat varianti hisoblanadi. Aylanib siltanish va depsinish bilan burilishlar mazkur guruhning eng murakkab harakati bo‘lib, bunda burilish tanani vertikal o‘qi atrofida aylanib, burilish vaqtida tananing burchak yo‘li 720 0 va undan ortiq bo‘lishi mumkin. Bunday xil burilishlarning tizimini umumiy, ya’ni sakrashdagi depsinish sxemasiga yaqin bo‘lgan sxemaga bo‘ysunadi. Bu mashqlarni 4 harakat bosqichiga ajratish mumkin. Tayyorgarlik bosqichi qo‘llarni bir vaqtda yoki ketma-ket orqaga siltash bilan depsinish uchun eng qulay (va ifodali) holatni egallash bilan bog‘liq. Bunday dastlabki holatlar, masalan, II, IV holatlar (katta burilishlarda, 41-rasm 1,2- kadrlar) va h.k. qo‘llari siltashga tayyorlanayotganda yonga, siltashga teskari tomonga harakatlantiriladi. Asosiy bosqich tanani vertikal o‘q atrofida burilishga chaqiradigan harakatdan iborat. Bunday qo‘llar bilan hamda tayanmagan oyoq bilan siltanish harakati 122 tezligini oshirish kerak. Siltanish harakati bilan birga tayangan oyoqda (oyoqlarda) itarilish bajariladi, natijada tayanch reaksiyasining “buralma” vaqti kuchini keltirib chiqaradi. Keltirilgan harakatlar tuzilishi bo‘yicha har doim ham bir hil bo‘lavermaydi. Tuzilishi va texnikasi bo‘yicha turlicha bo‘lgan burilishda ular xuddi bir nechta harakat davrlarini o‘z ichiga olishi mumkin. Amalga oshirish bosqichi bir yoki kam hollarda ikki oyoqda burilishni o‘z ichiga oladi. Mashqning bu qismida gimnastikachining tanasi inertsiya bo‘ylab harakatlanadi. Bunda uning holati oldinga qo‘yilgan sport va badiiy vazifa bo‘ysungan holda o‘zgarishi mumkin. Tashqi ishqalanish kuchi vaqti harakati ostida tananing kinetik vaqti so‘zsiz kamaysada, burilish tezligi shunga muvofiq kamayadi yoki ko‘payadi. Mazkur turdagi burilishlarning yakuniy bosqichi burilishni to‘xtatish va biriktiruvchi harkatlarni bajarish bilan bog‘liq. Odatda bunday ikki oyoqda tik turish holatiga tana tezlik bilan aylanishdan to‘xtab ishqalanish kuchi vaqti sodir bo‘lganda kelinadi. Yakuniy bosqich boshqacha harakat shaklida ham bo‘lishi mumkin, ya’ni, ishqalanish kuchi tezlik bilan emas, balki asta sekin burilishni to‘xtatadi. Bunday “so‘nib boruvchi” burilishni muvozanat holatida, baland oyoq uchida tik turib va h.k.larda inertsiya bo‘yicha sekin aylanib bajarish mumkin. Mazkur guruhga taalluqli, eng o‘ziga xos burilish texnikasini qisqacha ko‘rib chiqamiz (tavsifga qarang). Kichik burilishlar tayanmagan oyoq tizza yoki boldir panja bo‘g‘imidan bukilgan holatda bajariladi (38 a,b rasm). Ular bir tomonlama (tayanch oyoq tomonga burilish, a) yoki turli tomonlama (b) bo‘lishi mumkin. Burilish tayanch oyoqning baland oyoq uchlarida bajariladi. Bu ishqalanishni maksimal darajada kamaytiradi, aylanish tezligini oshiradi, harakat suratini ancha aniq, nafis qiladi. Odatda tayanch oyoq burilish oxirida yarim cho‘qqayish holatiga keladi (tovon polga tekkanidan keyin), tayanmagan oyoq esa bukilgan holatidan II (III,IV) holatga oyoq uchidan butunlay oyoq kaftiga qo‘yiladi. Burilish paytida qat’i qad- qomat ushlab turiladi, gavda “tortilgan” yig‘ilgan, yelkalar tushirilgan, orqa 123 mushaklar taranglashgan. Bunday burilishlardagi o‘ziga xos elementlar bosh bilan harakatlanish hisoblanadi. Gavdani burilishi muttasil, uzluksiz harakterga ega bo‘lganda, bosh bilan tez-tez “irg‘ishsimon” harakatlanish, keyin holatni o‘zgartirish ko‘rinishiga ega bo‘ladi: tayyorgarlik bosqichida bosh to‘g‘ri ushlanadi, gorizontal yo‘nalishga nazar tashlanadi va siltanish tormozlanish boshlangunicha shu holatni ushlab turadi. Amalga oshirish bosqichida tana butunlay burilishni boshlaganida, bosh darhol tezkor ilgarilash harakati bilan burilishning mo‘ljal qilingan yakuniy holatiga buriladi (yoki burilish 320 0 dan ko‘p bo‘lsa, uning birinchi sikliga). Bu vaqtda burilishning yakuniy holatiga nuqtaga qaraladi (yoki uning birinchi sikliga). Katta burilishlar vertikal, oldinga, yonga va orqaga muvozanat saqlash asosida bajariladi. Bunday holatlarda aylanish 720 0 va undan ortiq bo‘lishi mumkin. Ular ham kichik burilishlar kabi bir tomonlama yoki har tomonlama bo‘lishi mumkin. Burilish paytida holatni o‘zgartirib, katta burilishni kichigiga aylantirish va teskarisini, shu bilan birga amalga oshirish bosqichida muvozanat holatini umuman o‘zgartirib yuborish mumkin. 37-rasmda attitude holatida va bir oyoq oldinda turib bajarilayotgan 720 0 ga (chapga) bir tomonlama burilish ko‘rsatilgan. Burilish quyidagi harakatlarni o‘z ichiga oladi. Tayyorgarlik bosqichi. 1-faza – “orqaga siltash” (1-2-kadrlar). Tashlanish holatida turib o‘ng oyoq oldinda, gimnastikachi o‘ng qo‘lini yelka balandligida qoldirib bukadi. Bir vaqtning o‘zida chap qo‘l ham bir oz orqaga harakatlanadi. Asosiy bosqich. 2-faza – “qo‘llar bilan aylanma siltanish”. Orqaga siltash holatida (2-kadr) gimnastikachi gavdani ham shu tomonga aylantirgan holda o‘ng qo‘lini tezkorlik bilan “otadi”. Mazkur faza paytida chap oyoq qo‘llarni siltash bilan sinxron bo‘lib itarilishni bajaradi. Itarilish shunday bo‘lishi kerakki, u bir tomondan tana og‘irligini o‘ng tomonga o‘tishini (burilish bajariladigan tomon atrofida) va ikkinchi tomondan zaruriy aylanma impulsini ta’minlasin. 124 3-faza – “qo‘l bilan siltashning tormozlanishi va chap oyoqni qo‘yib yuborish”. Gimnastikachi gorizontal holatdagi qo‘l harakatini yelka kamari mushaklari kuchi bilan tormozlantirib aylanma impulsni butun tanaga o‘tkazadi (3-4-kadrlar). Bu fazada burilish tayanch oyoq hisobiga qimirlamaydigan oyoq kaftida bajariladi. Shuni ta’kidlash mumkinki, burilishning asosiy harakatlarini keltirilgan harakatlar bilan ham chegaralash mumkin edi. Lekin tayanmagan oyoq bilan siltanishsiz burilish bo‘lar edi. U holda chap oyoq qo‘yib yuborilgandan keyin tana inertsiya bo‘yicha berilgan holatning oxirigacha harakatlanishi mumkin. 4-faza – “tayanmagan oyoq bilan aylanma siltanish”. Gimnastikachi qo‘llarni siltab, ularni yonga ko‘tarilgan holda qoldirib (4-kadr) va shu zahoti tayanmagan oyoqda siltanishni boshlaydi. Gorizontalga yaqin holatda ko‘tarib, chap oyoq orqadagi holatdan tezkor ilgarilash harakati bilan yonga (5-kadr) va keyin oldinga ko‘tarilgan holatga o‘tkazadi. Mazkur fazada shunisi o‘ziga hoski, tayanch oyoq kafti tayanchga tirkalishni ta’minlab, qimirlamay turadi. Faqatgina shunday holatda oyoqni siltash gimnastikachi tanasiga burilishni tezlashtiruvchi qo‘shimcha aylanma impuls to‘g‘risida xabar berishi mumkin. 5-faza – “siltanuvchi oyoqning tormozlanishi va burilishning inertsiya boshlanishi”. Oyoq harakatini tos kamari mushaklari kuchlanishi bilan to‘xtata turib, gimnastikachi “chap oyoq oldinda” holatini saqlab turadi (5-6-kadrlar). Bunda oyoq bilan aylanma siltanish hisobiga olin-gan aylanma impuls burilish tezligini ko‘tarib (yoki qo‘llab quvvatlab) oldingisiga qo‘shi-ladi. Bu fazada (shu bilan birga yuqoridagi fazalarda) gimnastikachi harakatining boshqa natijasi oyoq uchiga o‘tish hisoblanadi (6-kadr). O‘ng oyoqda siltanish qat’i gorizontal bo‘lmaganligi va pastdan yuqoriga yo‘naltirilganligi sababli (3-6-kadrlar) shu siltanishni tormozlantirish fazasida. Gimnastikachi tayanch oyoqni yana ko‘taradi, tayanchga bo‘lgan bosim kamayadi va sust (inertsion) burilishga to‘sqinlik qiladigan tashqi ishqalanish kuchi vaqti kamayadi. Amalga oshirish bosqichi. 6-faza – “chap oyoq oldinda holatida aylanish”. Harakat inertsiya bo‘yicha sodir bo‘ladi. Gimnastikachining tanasi to‘g‘ri va |