48
görə də tədqiqat işləri zamanı bunları mütləq nəzərə almaq
lazımdır. Günəş və Ayın cazibəsi dövrü xarakter daşıyır, onların
rəqslərinin dövrü sutkanın yarısına yaxındır.
Ağırlıq qüvvəsinin Günəş və Ayın cazibəsi nəticəsində dövrü
olaraq dəyişməsini okean və dəniz sahillərində qabarma və
çəkilmə formasında görmək olar. Bəzi Yerlərdə suyun səviy-
yəsinin qalxması 18 m–ə çatır. Bu hadisə quruda da müşahidə
olunur, Yerin bərk səthinin deformasiyası orta en dairəsində 40
sm, ekvatorda isə 51 sm-ə çatır. Biz Yerin belə dövrü dəyişməsini
hiss etmirik. Bu cür deformasiyalar çox yavaş gedir və ildə 4
sm/s-ni aşmır.
Göstərilən səbəblərdən başqa sərbəstdüşmə təcilinin qlobal
xarakter daşıması Yerin daxilində kütlələrin paylanmasından, yəni
onun geoloji quruluşundan və alt qatların strukturundan asılıdır.
Platformalarda Yerin daha dərin qatlarının, kristallik əsasın sıxlığı
çox olan süxurlarn səthə yaxınlaşması nəticəsində ağırlıq
qüvvəsinin artması və eyni zamanda sərbəstdüşmə təcilinin
qiymətinin artması da müşahidə olunur. Əksinə nəhəng əyilmiş
sahələr sıxlığı az olan qalın çökmə süxuru ilə dolduğundan
sərbəstdüşmə təcilinin qiymətinin azalması müşahidə olunur.
Ağırlıq qüvvəsinin dəyişməsi Yer qabığının sıxlığının qeyri-
bircinsli olması ilə əlaqədardır. Bu normal qravitasiya sahəsindən
xeyli kənara çıxmalara gətirib çıxarır ki, buna da sərbəstdüşmə
təcilinin anomaliyası deyilir. Bunun amplitudası 100 mQal-dan
çox ola bilmir, adətən 10 mQal və bundan az olur. Bu qiymətin
çox kiçik olmasına baxmayaraq, Yerin daxili quruluşunun
öyrənilməsində və faydalı qazıntıların axtarışında çox istifadə
olunur.
Yerin normal qravitasiya sahəsi Fırlanma ellipsoidinə yaxın
olan və Yerin nəzəri səthi kimi qəbul edilən sferoidin səthinə
hesablanılan qravitasiya sahəsi normal qravitasiya sahəsi adlanır.
Yerin normal qravitasiya sahəsini hesablamaq üçün formullar
bir çox müəlliflər tərəfindən verilmişdir. Praktiki olaraq əsas iki
Helmert (1901-1909) və Kassinis (1930) formulları istifadə
olunur.
49
Fırlanma ellipsoidi üçün Helmert formulunun SNQ (MDB) və
şərqi-avropa ölkələrində -14·10
-5
m/s
2
düzəlişi ilə istifadə edilir və
γ
0
=9,78030 (1+0,005302 sin
2
ϕ-0,000007sin
2
2
ϕ) -14⋅10
-5
ϕ-müşahidə nöqtəsinin en dairəsidir.
Bu formul sıxılması
α=1/289,3 olan Kassinis ellipsoidinə
uyğun gəlir.
3.2. Ağırlıq qüvvəsi düzəlişləri (reduksiyaları)
Ağırlıq qüvvəsinin
γ
0
normal qiyməti fırlanma ellipisoidi kimi
qəbul edilən ideal formalı Yer üçün hesablanır, həqiqi g
n
ölçüləri
isə Yerin fiziki səthində ölçülür. Yerin fiziki səthi isə həqiqi
ellipsoid səthindən fərqlidir. Ağırlıq qüvvəsinin anomaliyalarını
əldə etmək üçün normal ağırlıq qüvvəsinin qiymətini ellipsoid
səthindən həqiqi Yer səthindəki ölçü nöqtəsinə gətirmək (yəni
reduksiya etmək və ya düzəliş vermək) lazımdır.
Bunun üçün
γ
0
qiymətinə düzəliş edilir ki, bunlra da ağırlıq
qüvvəsi düzəlişləri (reduksiyası) deyilir. Bu düzəlişlər bunlardır:
1) ölçü nöqtəsinin yüksəklik düzəlişi, 2) aralıq kütlə düzəlişi, 3)
relyefə görə
∆g
r
düzəlişi.
Normal ağırlıq qüvvəsinin hündürlükdən asılı dəyişməsi
məlumdur. H yüksəkliyə görə düzəliş hesablananda belə fərz
edilir ki, ölçü nöqtəsi ilə dəniz səviyyəsi arasında kütlə yoxdur.
Bu düzəlişə sərbəst hava və ya Faya düzəlişi deyilir. Ədədi
qiymətcə bu düzəliş 0,3086
⋅10
-5
h-dır. Yəni ağırlıq qüvvəsi hər
1m-və 0,3086
⋅10
-5
m/sn
2
dəyişir.
Dəniz səviyyəsi ilə ölçü nöqtələri arasında Yerləşən kütləni
nəzərə almaq üçün isə ara kütlə düzəlişi qəbul edilir. Bunun
qravitasiya effektini hesablamaq üçün bu kütlə sabit sıxlığı olan
müstəvi təbəqə kimi qəbul edilir. Belə təbəqənin qravitasiya
effekti 0,0419
⋅10
-5
σh-dır. Burada σ-q/sm
3
ilə ara təbəqə
süxurlarnın orta sıxlığıdır, h-m-lərlə verilmiş ara təbəqənin qalın-
lığıdır. Bu düzəliş mənfi işarə ilə daxil edilir, çünki, ara təbəqənin
varlığı ölçmələrdə ağırlıq qüvvəsini artırır.
Yüksəkliyə və ara təbəqənin cazibəsi ilə bağlı olan düzəlişlərin
toplamına Buqe düzəlişi deyilir və (03086-0,0419)
⋅10
-5
h-dır.
50
Ağırlıq qüvvəsinin Buqe anomaliyası isə aşağıdakı kimi hesablanır:
∆g
b
= g
n
-
γ
0
+(0,3086-0,0419
σ)⋅10
-5
h+
∆g
r
Gizli kütlə anomaliyalarını ortaya çıxarmaq üçün Buqe
anomaliyası Faye anomaliyasından daha üstündür.
Qravimetrik ölçülər nəticəsində ərazinin Buqe anomaliyası
xəritəsi 1:50.000 və daha kiçik miqyasda aralıq kütlənin sıxlığı 2,3
və 2,67 q/sm
3
qəbul edilərək qurulur. Daha böyük miqyaslı işlərdə
isə aralıq kütlənin sıxlıq qiyməti həqiqi qiymətlərə yaxın
götürülür.
Dağlıq ərazidə işləyəndə ərazinin relyefinə görə düzəliş edilir
və relyefin azalmasına və artmasına baxmayaraq hər zaman
müsbətdir. Relyef düzəlişlərinin hesablanması çox mürəkkəbdir
və EHM-da xüsusi proqramlarla həyata keçirilir.
3.3. Süxurların sıxlığı
Ümumdünya cazibə qanunu maddi nöqtələrin boşluqda
qarşılıqlı təsirinə əsaslanır. Təbiətdə isə bütün filiz kütlələri və
başqa qravitasiya yarada bilən geoloji obyektlər müəyyən sıxlığa
malik olan süxurlarn içərisində Yerləşir. Sıxlıq dedikdə, onun
kütləsinin həcminə olan nisbəti götürülür. Ağırlıq qüvvəsinin
anomaliyası dedikdə, anomal kütləyə malik olan, yəni normal
kütlədən artıq olan
∆m kütlə nəzərdə tutulur. Bu artıq sıxlıqla ∆ρ
ilə əlaqədardır. Cismin kütləsi aşağıdakı mütənasibdən təyin
olunur:
∆m=V(ρ–ρ
o
) = ∆ρV. Qalıq sıxlıq ∆ρ normal sıxlıqla ρ
o
həyəcanlanmış sıxlığın
ρ fərqi kimi göstərilir. Bütün filiz
yataqlarında kristallik, vulkanik süxurlar çökmə süxurlar
içərisində Yerləşir və onların orta sıxlığı müsbətdir. Belə
obyektlər üzərində cismin yaratdığı sərbəstdüşmə təcilinin
müsbət anomaliyası müşahidə olunur. Daşduz günbəzləri,
tektonik qırılmış, boşalmış zonalar, əyilmə sahələri yüngül
süxurlarla dolur və mənfi sıxlığa malik olurlar ki, bu da ağırlıq
qüvvəsinin azalmış anomaliyasını yaradır. BS vahidlər
sistemində sıxlıq kq/sm
3
– lə ölçülür.
Dostları ilə paylaş: |