AqiL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev
Yüklə 3,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
406 resurslardan istifadə edib öz tələbatlarını ödəmək arzusu ilə konkret əraziyə gəlib burada məskunlaşan ilk insanlar sonradan ərazi inkişaf etdikcə çoxalır. Ərazi əhalisinin artması digər rayonlardan bura gəlmələr hesabına da baş verir. Lakin iqtisadi baxımdan əsas məsələ bu deyil. Söhbət ərazidə məskunlaşan əhalinin iqtisadiyyatın hansı sferasında, hansı iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olmasından getməlidir. Məsələn, şəhərlərin salınmasında ilkin şərt ərazinin təbii resurslarından səmərəli istifadə edilməsi olsa da sonradan əhalinin sayı artdıqca xidmət sahələrinin üstün inkişaf etdirilməsi zərurəti ortaya çıxır. Buna görə də hər bir ərazi vahidində fəaliyyət göstərən iqtisadiyyatı iki qrupa bölüb hər qrupu ayrıca öyrənmək lazımdır. Birinci qrupa istehsal sahələri daxildir. Burada söhbət iqtisadiyyatın elə sahələrindən gedir ki, bu sahələrdə ərazinin təbii resurslarından istifadə etməklə cəmiyyətin tələbatlarını ödəyə bilən və yaxud da region üçün əlavə mənfəət qazanmaq məqsədilə qonşu regionlara, yaxud da lap xarici ölkələrə ixrac oluna bilən hər hansı bir məhsulun istehsalı ilə məşğul olan sahələrdən gedir. Bu sahələr elmdə ərazini formalaşdıran sahələr adlanır. Lakin ərazidə istehsal sahələrindən başqa müxtəlif məişət və xidmət sahələri və infrastruktur (nəqliyyat, təmir, təchizat və s.) sahələr də fəaliyyət göstərirlər. İnfrastruktur sahələr də iki qrupa - istehsal və sosial infrastruktur bölmələrinə ayrılır. Lakin buna baxmayaraq bunların hər ikisi regionda formalaşmış və fəaliyyət göstərən iqtisadiyyata xidmət göstərir. Bu sahələrə elmdə əraziyə xidmət göstərən sahələr deyilir. İqtisadiyyat və onun səmərəliliyi baxımdan insanların məskunlaş- dıqları ərazidə (kənd, qəsəbə, şəhər, rayon) istehsal və xidmət sahə- lərinin nisbəti məsələsi böyük əhəmiyyət kəsb edən məsələdir. Bu sahələr arasında nisbət optimal olmalıdır. Optimallıq isə istehsal sahələ- ri nin mövcudluğu, onların intensiv fəaliyyət göstərməsi, rentabelli işləməsi ilə bilavasitə şərtlənməlidir. Məsələyə bu xür yanaşmağın səbəbləri vardır. İlk obyektiv səbəb ondan ibarətdir ki, əgər nə vaxtsa insanların məskunlaşdığı ərazi dövlət və yerli hakimiyyət orqanları
407 tərəfindən elmi cəhətdən idarə olunmursa, onda ərazi vahidində məskunlaşmış əhalinin istehsal sahələrində çalışan hissəsi (xüsusi çəkisi) getdikcə azalır və əksinə, xidmət sahələrində çalışanların sayı çoxalır. Belə mənfi prosesin baş verməsinin müxtəlif səbəbləri vardır. Onların içərisində sənaye istehsalının ərazi üzrə düzgün təşkili məsələsi həlledici amil ola bilər. Belə fikir söyləməyin obyektiv əsası vardır. Məsələ burasındadır ki, ərazi vahidləri meydana gələndə və ondan sonrakı ilk dövrlərdə onlarda formalaşn əraziəmələgətirmə və əraziyə xidmət sferaları arasında nisbət bir qayda olaraq istehsal sferasının üstünlüyü ilə səciyyələnir. Sonradan prosesin düzgün idarə edilməməsi nəticəsində tarazlıq pozulur və səmərəlilik azalır. Bu prosesə mənfi təsir göstərən amillərdən başlıcası sənayenin ölkə ərazisində düzgün yerləşdirilməməsidir. Məsələn, fəaliyyət göstərən ərazi vahidinin yanında və yaxud da ondan uzaqda iri bir sənaye müəssisəsi tikildikdə, konkret ərazinin özündə sənaye müəssisələri tam gücü ilə və yaxud da heç işləmədikdə, bir ərazi vahidi digərinə nisbətən sürətlə inkişaf e tdikdə, urbanizasiya prosesləri gücləndikdə və qabağı alınmadıqda əhalinin bir rayondan digərinə miqrasiyası prosesi güclənir. Bir müddət keçdikdən sonra isə ölkə ərazisinin bir tərəfində iqtisadi fəaliyyət zəifləyir, digərində güclənir və yaxud da indiki dövr kimi, hər yerdə istehsal prosesi zəifləyir. Belə olan halda əhali arasında işsizlik yayılır və əhali axını nisbətən iş yeri olan ərazilərə tərəf istiqamət götürür. Bu cür hal əhalinin gəldiyi rayonlarda da vəziyyəti gərginləşdirir. Gələnlə- rin ç oxu iş tapa bilmədiklərindən şəhərdə qeyri-istehsal sahələrində fəa- liyyət göstərməyə və yaxud da xırda alverlə məşğul olmağa başlayırlar. Konkret bir şəxsin iş tapıb-tapmamasından asılı omayaraq əhalinin gəldiyi ərazi vahidində məskunlaşmaların sayı artır və həmin ərazinin istehsal və xidmət sferaları arasında nisbət əraziyə xidmət sahələrinin xeyrinə, bütövlükdə isə iqtisadiyyatın ziyanına dəyişir. İqtisadi cəhətdən fəal əhalinin çox hissəsi Bakı və Abşeron yarımadasına cəmlənmişdir. Onların da çoxu işlə təmin edilməmişdir və hərə bir cür dolanır, xırda alverlə məşğul olurlar. Bazarlar da, küçələr
408 də, meydançalar da, yarmarkalar da adamla doludur. Onlar bir-birilərinə xidmət göstərməklə məş-ğul olurlar. Şəhər əmələgətirən sahələrin sümük və əzələləri olan sənaye müəssisələrinin çoxu isə ya işləmir, ya da layihə güclərindən çox aşağı rejimdə fəaliyyət göstərirlər. Bakıda və onun ətrafında əhalinin sıxlığı artıb, şəhər əhalisinin sayına görə ekstensiv olaraq böyüyüb, nəqliyyat xidməti gərginləşib, avtobus marşrutlarının sayı iləbil artır və yenə də azlıq edir. İndi hər gün şəhərdaxili sərnişin daşıması prosesini digər nəqliyyat növlərindən başqa 2650 avtobusun həyata keçirməsini göstərmək kifayətdir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, 1985-90-cı illərdə Bakıda avtobus marşrutlarının sayı iki və üç rəqəmli ədədlərlə göstərilirdi. Şəhərdə avtobus və digər minik maşınlarının artmasının səbəblərindən başlıcası respublikanın digər bölgələrində iş yerlərinin olmaması üzündən əhalinin Bakıya kütləvi axınıdır. Belə bir şərait Bakı kimi bir şəhəri zərərlə işləmək təhlükəsi qarşısında qoyub. Təxmini hesablamalar göstərir ki, Bakıda məskunlaşmış iqtisadi fəal əhalinin çox hissəsi xidmət sahəsində fəaliyyət göstərirlər, yaxud da küçə alveri iə məşğuldurlar. Sənayenin ərazi üzrə təşkilinin təkmilləşdirilməsi bir sıra istiqamətlərdə aparılmalıdır. Təkmilləşdirmə əhatə dairəsinə görə fərqləndirilməli və konkret məsələyə həsr edilmiş məqsədli proqramlar işlənib hazırlanmalıdır. Əhatə miqyasına görə sənayenin ərazi təşkilinin təkmilləşdirilməsi iri şəhərlər miqyasında, rayonlar miqyasında, iqtisadi zonalar miqyasında və bütövlükdə respublika miqyasında aparılmalıdır. Əhatə dairəsinə görə təkmilləşdirmədə qarşıya qoyulan məqsəd müxtəlif ola bilər. Məsələn, iri şəhərlər miqyasında təkmilləşdirmə sosial, iqtisadi və sosial-iqtisad yönlü ola bilər. Əgər sənayenin şəhər miqyasında ərazi cəhətdən təkmilləşdirilməsi sosial yönümlüdürsə onda müəssisələrin yerləşdirilməsi əhalinin sıx yaşadığı məntəqələrə yaxın yerdə, güclü ekoloji çirklənmə yaratmayan yeni, lakin çox da böyük olmayan, qabaqcıl texniki və texnoloji nailiyyətlərə əsaslanan müəssisələr yaradılmalıdır. Bu imkan verər ki, əhalinin daha çox hissəsi Yüklə 3,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|