AqiL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev
Yüklə 3,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
409 ictimai- zəruri əməyə cəlb olunsun. Bundan dövlət də çox fayda götürər. Büdcəyə əlavə vəsait həm müəssisələrin mənfəətindən tutulan vergilər hesabına və həm də işləyənlərin əmək haqqından tutulan gəlir vergisi hesabına çoxlu vəsait daxil olar. Müəssisələrin şəhər miqyasında düzgün yerləşdirilməsinin sosial-iqtisadi səmərəsi digər kanallar vasitəsi ilə də əmələ gələ bilər. Məsələn, yaşadığı evdən çox da uzaqda olmayan müəssisədə özünə iş tapan sakin ilk növbədə nəqliyyat xərclərini azaltmış olur. Minlərlə sakin bu cür imkan əldə etmiş olarsa onda iqti
sadi və sosial səmərə bir sakin üçün yox, bütün şəhər üçün əldə ediləcək: yaxınlıqda iş yeri tapan sakin nəqliyyatdan az istifadə etdiyi üçün sərnişin daşıyan marşrutların sayı azalaraq, xidmət sağlamlaşacaq, şəhərin ekoloji tarazlığının pozulması təhlükəsi azalacaqdır. Lakin bütün bunlarla yanaşı sənayenin ərazi strukturunun ölkə miqyasında təkmilləşdirilməsi ən çox səmərə verə bilər. Söhbət burada respublikanın hər bir iqtisadi rayonunda daxili imkanlardan və rayonun yerli təbii sərvətlərindən maksimum istifadə edilməsini nəzərdə tutan emal müəssisələrinin yaradılmasından gedir. Məsələ belə qoyulmalıdır: rayon sakini öz rayonunda iş yeri tapmaq imkanına maksimum malik olmalıdır. Bu prosesi icra hakimiyyəti ilə birlikdə bələdiyyələr idarə etməli və bütün yollardan istifadə edib hər il dövlət büdcəsinə əlavə vəsait köçürməyə nail olmalıdırlar. Sənayenin ərazi strukturunun təkmilləşdirilməsi ərazilərin iqtisadi sərbəstliyinin yüksəldilməsi və eyni zamanda Azərbaycan Respublika- sının iqtisadi gücünün artmasında rayonların məsuliyyətinin artırılması üçün labüd şərtdir. Tədqiqat gös-tərdi ki, Naxçıvan Muxtar Respublikası da daxil olmaqla respublika tabeçiliyində olan rayonların sayı bu gün 67-dir. 2002-ci ildə bu rayonlarda mərkəzləşdirilmiş xərclərdən (büdcə xərclərindən) 813670,3 milyon manat (təxminən 165 milyon ABŞ dolları) pul ayrılması planlaşdırılıb. Bu vəsait yerli gəlir və xərcləri tənzimləmək üçün nəzərdə tutulur. Bəs bu tənzimlənmənin mahiyyəti nədər ibarətdir? Məsələ burasındadır ki, bu gün iqtisadiyyatımızın idarə edilməsinin təsərrüfat mexanizmi elə bir
410 mühitin yaranmasına səbəb olmuşdur ki, Azərbaycan Respublikasında Dövlət Statistika Komitəsinin təyin etdiyi 67 ərazi vahidlərinin hamısı mərkəzləşdirilmiş xərclərdən daxilolmalarsız fəaliyyət göstərə bilmirlər. Azərbaycanda öz xərclərini öz gəlirləri ilə ödəyən yeganə ərazi vahidi Bakıdır. Bir neçə rəqəmə müraciət edək. Milli Məclisin qəbul etdiyi müvafiq sənədlərə görə 2002-ci ildə Naxçıvan Muxtar Respublikasının, respublika tabeli şəhər və rayolarının yerli gəlirləri 601707,9 milyon manat, yerli xərclərin isə 1415378,2 milyon manat təşkil edəcəyi planlaşdırılır. Deməli, yerli gəlirlər yerli xərclərin cəmi 42,5 faizini ödəyir. Göründüyü kimi Azərbaycan Respublikası üzrə rayonların mərkəzdən asılılığı ümumi şəkildə 60 faiz təşkil edir. Lakin ayrı-ayrı rayonların mərkəzdən asılılıq əmsalı daha yüksəkdir, cədvəl 56-da respublika tabeli şəhərlər və onların mərkəzdən asılılıq əmsalı göstərilmişdir. Cədvəl 56 Şəhərlər və rayonlar Mərkəzdən asılılığı (%-lə) Azərbaycanın bütün bölgələrinin, o cümlədən: 57,5
411 Naxçıvan Muxtar Respublikası 72,4
Şəhərlər:
Bakı 0 Əli-Bayramlı 64,0 Yevlax
84,2 Gəncə
51,8 Lənkəran 81,8 Mingəçevir 66,8 Naftalan 82,7 Sumqayıt 46,4 Xankəndi ? Şəki
83,9 Rayonlardan:
Abşeron
61,4 Ağdaş
86,3 Ağsu
87,2 Ağstafa
82,0 Bərdə
80,6 Balakən
84,4 Qəbələ
83,4 Qobustan 90,7 Qazax
86,1 Quba
81,7 Daşkəsən 90,2 İmişli
83,7 İsmayıllı 83,8 Yardımlı 93,5 Səlyan
73,7 Xaçmaz
80,6 Cəlilabad 61,4
412 Sabirabad 85,4
Göründüyü kimi vəsaitlərin mərkəzləşdirilməsi səviyyəsi çox yüksəkdir. Bu da iqtisadi rayonların təşəbbüskarlığını aşağı salır, onlarda ələbaxımlılıq psixologiyası tərbiyə edir. Əslində 70 ildən də çox bir dö vrdə keçmiş SSRİ deyilən bir imperiyada baş verən proses indi Azərbaycan Respublikasında baş verməkdədir. Bu prosesin mahiyyəti ondadır ki, respublikanın 67 bölgəsi il ərzində nə qazanırsa mərkəz onları öz əlində cəmləyir və sonra bir növ bərabərçilik prinsipi ilə rayonlar arasında bölüşdürür. Bunun nəticəsində rayon rəhbərlərinin öz rayonlarında iqtisadiyyatı yüksəltməkdə maraqları azalır ya da ki, heç olmur. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində problemə bu cür yanaşmaq yolverilməzdir. Respublika iqtisadiyyatının idarə edilməsi üzrə təsərrüfat mexanizmi elə təkmilləşdirilməlidir ki, ölkənin iqtisadi rayonları yerli resurslardan səmərəli istifadə edilməsində maraqlı olsunlar və ərazi xərclərini maksimum səviyyədə özləri ödəyə bilsinlər. İqtisadi rayonların mərkəzdən asılılıq dərəcəsinin öyrənilməsi bir daha sübut etdi ki, Azərbaycan Respublikasında sənayenin ərazi üzrə təşkili və deməli, sənaye istehsalının ərazi strukturu bazar iqtisadiyyatının ən mühüm tələblərinə cavab vermir və sənayenin ərazi baxımdan birtərəfli yerləşdirilməsi ölkə iqtisadiyyatının intensiv inkişaf etdirilməsinə mənfi təsir göstərir. Sadə hesablama göstərir ki, əgər iqtisadi rayonların mərkəzdən asılılığını bir faiz azalda bilsək bugünkü şərtlər daxilində respublika büdcəsi xərclərini bu məqsədlər üçün 8136,7 milyon manat azaltmaq olar və onu sosial inkişafa yönəltmək imkanı yaranar. Bu asılılığı 10 faiz azalda bilsək onda Dövlət büdcəsi 81367 milyon manat məbləği qədər sağlamlaşar. Tədqiqat göstərdi ki, bu problemi də bir çox cəhətdən iqtisadi rayonlarda sənayeni və xüsusə də yerli xammal və materiallardan istifadəyə əsaslanan emal sənayesini hərtərəfli inkişaf etdirmək you ilə həll etmək olar. Onu da qeyd edək ki, bu sahədə respublikamızın özünün müsbət təcrübəsi vardır. Məsələn, sənayenin nisbətən inkişaf etdiyi rayonların mərkəzdən asılılığı müvafiq Yüklə 3,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|