AqiL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev

 

 

manqan,  fosforitlər,sulfidlər,  titan  maqnitlər,  tikinti  qazıntıları  və.s.) 

zəngin olan Dünya okean eyni zamanda quruda fəaliyyət göstərən qara 

və  əlvan  metallurgiya  kimya  və  tikinti  sənayeləri          üçün  potensial 

xammal bazasıdır.  

 

Mineralların  dünya  təssərrüfatı  dövrüyyəsinə  cəlb  edilmıəsinin 

iqtsadi  səmərəsi  “hasilat-  yenidənişləmə-  daşınma”  tsikilinin  texniki-

iqtisadi  göstəriciləri  çıxarılan  komponentlərin  dünya  və  dövlətlərarası 

qiymətləri və metal tikinti materialları bazarının vəziyyəti ilə təyin edilir 

və tənzimlənir. Təcrübə göstərir ki, bir qayda olaraq okean sərvətlərinin 

dövriyyəyə cəlb edilməsi iqtisadi cəhətdən srəfəli olur.Ekoloji cəhətdən 

sərfəli  olmaq  üçün  isə  geniş  miqyasdda  və  hərtərəfli  ekoloji  təmiz 

texnika və texnologiyalar işlənib hazırlanmalı və tətbiq edilməlidir.  

2.4. Dünya okeanının mənimsənilməsi istiqamətləri 

                            

və problemin həlli yolları 

 

 

Dünya  okeanının  mənimsənilmsəinin  mühüm  istiqamətlərindən 

biri  dünya  təssərüfat  əlaqələrinin  nəqliyyat  nöqteyi  –nəzərincə  təmin 

edilməsidir. Dəniz təsərrüfatı fəaliyyətinin bütün qalan növləri olduqca 

sıx və mürəkkəb şəkildə dəniz nəqliyyatı ilə bağlı olur.  

 

Dünya  okeanı  resurslarının  mənimsənilməsi  ilə  əlaqədar  olan 

digər siyasi-coğrafi, ekoloji və.s. kimi problemlərin də həll edilməsinin 

müxtəlif cəhətləri haqqında bu sözləri demək olar. Məhz dəniz nəqliyyat 

və  onun  fəaliyyət  dairəsini  təşkil  edən  dünya  gəmiçiliyi, 

tərsanələrininkişafı,  daxili  nəqliyyat  növləri  ilə  təmasın  yaradılması 

məslələri  Dünya  okeanı  resurslarının  mnimsənilməsi,  dünya  təsərrüfat 

sisteminin  fasiləsiz  fəaliyyət  göstərməsi  coğrafi  və  təsərrüfat  cəhətdən 

əmək bölgüsünün dərinləşməsi və mürəkkəbləşməsi dünya miqyasında 

təsərrüfatın  beynəmiləlləşməsi  prosesinin  təmin  olunması  kimi  qlobal 

problemlərin həllini bir düyündə birləşdirir. 

 

Bununla yanaşı bır cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, dəniz yük 

nəqliyyatının  alternativi  yoxdur.  Halbuki  dəniz  təsərüfat  fəaliyyətinin 

mineral  balıqçılıq  və.s.  kimi  növləri  haqında  bunları  söyləmək  olmaz. 

Onların  inkişafının  “quru”  variantı  vardır.  Texniki  tərəqqinin  nəticəsi 

kimi  son  dövrlərdə  dəniz  neft  və  qaz  kəmərləri,  trankoninental 

konteyner  “körpüləri”nin,  hava  daşınmalarının  meydana  gəlməsi  isə 

dəniz nəqliyyatı ilə yük daşınmasının rolunu zalda bilməmişdir. 

---

 

 

  Müasir elmi-

teniki  tərəqqi  Dünya  okeanının  hər  tərəfli 

öyrənilməsinə və resurslarından istifadə edilməsinə əsasən imkan verir. 

Lakin bu reallıq çoxdan məlum olsa da bu sahədə görülən işlərin həcmi 

sürəti bəşəriyyətin artan tələbatları və xüsusən də, xammal,energetika və 

ərzaq  problemlərinin  həlli  baxımından  qənaətbəxş  sayıla  bilməz. 

Məsələnin  həllinə  mane  olan  birinci  amil  Dünya  okeanının 

mənimsənilməsində  bütün  ölkələrin  fəal  iştirakının  təmin 

olunmasıdır.Bu  səbəbin  meydana  gəlməsi  ilk  zamanlar  Dünya  okeanı 

potensialına bir neçə sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin tam sahib 

olmaları  ilə  bağlı  olub  və  demək  olar  ki,  proses  müxtəlif  forma  və 

səviyyələrdə  indi  də  davam  edir.  İkinci  amil  okeanın 

mənimsənilməsinin  böyük  xərc  və  mürəkkəb  texnika  və  texnologiya 

tələb  etməsidir.  Təsadüfü  deyildir  ki,çox  zaman  dəniz  texnikasını 

aviasiya və kosmik sənayesinin məhsulu ilə müqayisə edirlər. Məhz bu 

səbəbdən  dünya  əhalisinin  böyük  əksəriyyətinin  məskunlaşdığı 

inkişafda olan ölkələrin dünya okeanından istifadə etmək imkanları ya 

çox  azdır,  ya  da  sıfra  bərabərdir  ki.  Deməli  qlobal  Dünya  okeanı 

probleminin  həlli  də  bir  çox  cəhətdən    digər  qlobal  problemin-

dövlətlərin  iqtisadi  cəhətdən  geri  qalmalarının  aradan  qaldırılması 

probleminin həllindən çox asılıdır. 

 

Dünya  okeanından  istifadənin  yaxşılaşdırmaq  və  onun 

resurslarını  insanların  artan  tələbatlarının  ödənilməsinə  yönəltmək 

məsələsidir. Məhz buna görə də Dünya okeanı probleminin həlli yolları 

bütün  ölkələrin  səmərəli  əməkdaşlarını  təmin  etməkdən  keçir.Dünya 

okeanının  tədbiqi  və  mənimsənilməsi  sahəsində  beynəlxalq 

əməkdaşlığın      iqtisadi  və  hüquqi  aspektlərinin  sıx  qarşılıqlı  əlaqədar 

olması  təkcə  əldə  edilmiş  nailiyyətlərin  nəzərə  alınması  deyil,həm  də 

iqtisadçıların və hüquqşünasların birgə hazırladıqları bir sıra iri texniki, 

texnoloji, istehsal, ekoloji və.s. problemləri nəzərdə tutur. 

 

Dünya  okeanı  sərvətlərinin  mənimsənilməsi  probleminin 

həllində  bütün  ölkələrin  maksiimum  iştirakının  aktuallığı  gün-gündən 

artır  və  prosesi  izləsək,  tam  qətiyyətlə  demək  olar  ki,  Dünya  okeanı 

problemi  gələcəkdə  daha  aktual  bir  problemə  çevriləcəkdir.  Okeanın 

resurslarından  və  fəzasından  elmi-texniki  tərrəqini  sürətləndirməklə 

daha 

səmərəli  istifadə  edilməsi  zərurəti  ölkələrin  əməkdaşlığını  da 

birinci  plana  çəkir.  Hər  hansı  bir  şəkildə  olursa-olsun kean problemi 

---

 

 

ölkələrin iqtisadi siyasətinin tərkib hissəsinə və ölkələrin daxili və xarici 

problemlərinin həlli vasitəsinə çevrilir 

  Ok

ean  probleminin  həllinin  aktuallığını  və  bu  problemin 

həllində  ortaya  çıxan  hüquqi  məsələlərin  yoluna  qoyulmasının 

vacinbliyini  nəzərə  alan  BMT  və  onun  müvafiq  strujturları  bir  sıra 

tədbirlər  həyata  keçirirlər.  Belə  tədbirlərdən  biri  1973-1982-  ci  illərdə 

keçirilən və başa çatan BMT-nin III konfransı idi. Bu konfransda okean 

dibindən istifadənin hüquqi əsasaları işlənib haırlanmış və demək olar 

ki,  bütün  ölkələr  tərəfindən  qəbul  edilmişdi.  Bundan  başqa,  dünyada 

qəbul  edilmiş  bir  sıra  mühüm  sənədlər  (məsələn, iqtisadi zonalar 

konsepsiyası)Dünya okeanından istifadənin hüquqi əsaslarını təyin edir 

və  bütün  ölkələrin  maraqlarını  qorumaqla  dənizlrdən  səmərəli  istifadə 

olunması üçün şərait yaradır. 

  BMT-

nin Dünya okeanına həsr edilmiş sonrakı konfranslarında 

və iqtisadi zonalar konsepsiyasında dənizlərdə canlı resursların kəşfi  və 

işlənməsi  işlərinin  həyata  keçirilməsi,  iqtisadi  zonalarda  dəniz  dibi 

resurslarının 

işlənilməsi, 

dəniz 

tədqiqat 

işlərinin 

həyata 

keçirilməsi,dəniz  mühitinin  qorunması,  dənizdə  süni  adacıqların  və 

qurğuların  yaradılması  və  istifadəsi,  gəmiçilik  əməliyyatlarının  həyata 

keçirilməsi,  uçan  aparatların  hərəkəti,  dənizaltı  kabel  və  boru 

kəmərlərinin  yaradılması  və.s.  kimi  Dünya  okeanından  istifadə 

edilməsinə  aid  olan  məsələlərin  hüquqi  əsasları  işlənib  hazırlanmışdır. 

Bu  məsələlər  üzrə  dünyada  qəbul  edilmiş  qaydalara  əməl  olunması 

Dünya  okeanının  mənimsənilməsinə  və  düzgün  istifadə  olunmasına 

müsbət təsir göstərə bilər. 

 

 

§3.QLOBAL  EKOLOJİ  PROBLEMLƏR 

3.1.İnsan-təbiət-iqtisadiyyat 

 

 

İqtisadiyyat  və  ətraf  mühit.  Bunların  ikisi  də  yer  kürəsində 

yaşayanlar  və  ilk  növbədə  insanlar  üçün  lazımdır.Ətraf  mühit,təbiət 

birincidir.Təbiət  son  nəticədə  biz  insanların  həm  maddi  və  həm  də 

mənəvi varlığının mənbəyidir. İqtisadiyyatı meydana gətirən və inkişaf 

et

dirən insanlardır. Məqsəd daha yaxşı yaşamaqdır. Təbiətə toxunmadan 

iqtisadiyyatı  inkişaf  etdirmək  mümkün  deyil.  Təbiətdən  istifadə  edib 

---