AqiL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev
Yüklə 3,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- .3.İEÖ - IN təsərrüfat mexanizmi
- Dövlət tənzimlənməsi, dövlətin iqtisadi və sosial siyasəti İEÖ-də müxtəlifdir.
3,5
Maşınlar və nəqliyyat vasitələri 59,5 65,6
67,6 5,0
Metalla г 56,3 56,9 68,1
1,0 Digər əmtəələr 72,2 73,9
72,9 7,5
İEÖ-lərin hamısı bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdir və bu ölkələrin Dünyanın Ümumi Daxili Məhsulundakı xüsusi çəkisi 1995-ci ildə 85,3% təşkil etmişdir.
1
IN təsərrüfat mexanizmi
Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin başlıca xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar kamil kapitalizim cəmiyyəti formalaşdırmağa nail ola bilmişlər və kamil bazar iqtisadiyyatlı cəmiyyət yaratmışlar.Lakin bu nəticə uzun bir dövr ərzində əldə edilmişdir. XVII əsrin axırları və XX əsrin əvvəllərindəki sənaye inqilabları bu ölkələrdə iqtisadi inkişafda radikal dönüşlərin baş verməsinə səbəb oldu və iqtisadiyyatın 5-6 dəfə yüksəlməsinə gətirib çıxardı. Baxılan dövrdə bu ölkələrdə əhalinin yüksək sürətlə artmasına baxmayaraq adambaşına düşən Ümumi Daxili Məhsulun orta hesabla 7-12 dəfə artması əhalinin gün-gündən artan tələbatlarının tam ödənilməsini təmin edirdi. Təhlil göstərir ki, bütün bu nailiyyətlərin əldə edilməsində İEÖ-də formalaşmış təsərrüfat mexanizmləri mühüm rol oynamışdır. Təsərrüfat mexanizmi iqtisadiyyatı insanların təlabatlarına uyğun şəkildə təşkil etmək üçün çox mühüm şərt və amil rollarını oynayır. Bu nəticəni indi bütün ölkələr bu və ya digər səviyyədə çıxara bilirlər və dərk edirlər ki, elmi, texnikanı, texnologiyanı, istehsalın təşkilini təkmilləşdirməklə yanaşı idarəetməni də yaxşılaşdırmaq və səmərəli fəaliyyət göstərən təsərrüfat mexanizmi yaratmaq lazımdır. Ən sadə
dildə təsərrüfat mexanizmi dedikdə, bu və ya digər ölkənin təsərrüfatçılıq həyatının tənzimləndirilməsində istifadə edilən üsul və formaların məcmuu başa düşülür. Bu üsul və formaların ölkədə formalaşmasına müxtəlif amillər təsir göstərir. Obyektiv amillər əsasən sosial-
iqtisadi quruluşdan və ETT-nin sürətlənməsindən doğan amillərdir. Lakin subyektiv amillər də olur. Onlar bilavasitə hökumətin başında duranlardan, onların dünyagörüşlərindən, psixologiyalarından, demokratiyaya və qanunun aliliyinə m ünasibətlərindən asılı olur. Qeyd edək ki, obyektiv amillərə üstünlük verən dövlət başçıları iqtisadiyyatda həmişə böyük nailiyyətlər qazana bilmişlər. Belə ölkələlər ilk növbədə inkişaf etmiş ölkələr daxildir. İnkişaf etmiş ölkələr qrupunda bu gün mövcud olan təsərrüfat mexanizmi kifayət qədər təkmilləşmiş və səmərəlidir və quruluşca mürəkkəbdir. Lakin tarixi baxımdan bu həmişə belə olmamışdır. Qərbi Avropada və ilk növbədə, Niderlandda və Böyük Britaniyada sonralar isə ABŞ-da iri maşınlı istehsal bəraqərar olduqca, ictimai əmək bölgüsü və qarşılıqlı (fırmalararası, regionlararası va dövlətlərarası) əlaqədar inkişaf etdikcə bazar münasibətləri sürətla formalaşırdı. Bu şəraitdə əsas tənzimləyici rolunu bazar qiyməti və onun əmələgəlmə mexanizmi oynayırdı. Ha zırda İEÖ-də fəaliyyt göstərən təsərrüfat mexanizmi öz başlanğıcını Qərbi Avropada kapitalizm cəmiyyətinin meydana gəlməyə başladığı dövrlərdən götürür. О dövrdə formalaşan təsərrüfat mexanizminın əsasını obyektiv amillər təşkil cdirdi. О daxili səbəblərdən törəyirdi, bir növ özü-özünə dəyişən sosial-iqtisadi mühitə görə meydana gəlirdi. Bu, əslində İEÖ-də hazırda fəaliyyət göstərən təsərrüfat mexanizminin birinci səvivyəsi idi ki, bu da iqtisadi ədəbiyyatlarda təsərrüfatçılıq fəaliyyətinin spontan
bazar tənzimləşdirilməsi adlanır. XIX əsrin axırlarında kapitalist ölkələrində və xüsusən ABŞ və Kanadada istehsalın təmərküzləşməsi sürətlə baş verirdi, yeni iri birliklər yaranırdı. Təsərrüfat mexanizminin ikinci səviyyəsi meydana gəlməyə başlayırdı.İri müəssisələrin istehsal-təsərriifat fəaliyyətində, genişlənməsində, yenidənqurul- masında bir neçə kapitalist sahibkar iştirak edə bilirdi. Bu yolla o dövrdə korporasiya 2 formasında aksioner cəmiyyətləri gcniş fəaliyyət göstərirdi və bunun birbaşa nəticəsi kimi, коrporativ (qrup) maraqlar cəmiyyətdə möhkəm mövqeyə malik idi. Onlar istehsalın əsas sahələrini özlərində saxlayırdılar, yaxşı mənfəət əldə edirdilər və qiymətlərə nəzarəti ələ keçirə bilırdilər. Kiçik müəssisələrin bu cür hərəkət etmək imkanları ya heç yox idi, ya da çox məhdud idi. Buna görə də kiçik müəssisələr üçün qiymət xarici tənzimləmə rolu oynayırdı. Təsərrüfat mexanizminin qısaca şərh etdiyimiz birinci və ikinci səviyyələri inkişaf etmiş ölkələrdə 1929-cu ilə qədər fəaliyyət göstərdi. Onların müsbət cəhətləri bazar münasibətlərini formalaşdırmaları və sonralar mükəmməlləşdirmələri idi. Lakin təsərrüfat mexanizmində mərkəzləşdirilmiş tənzimləmələr vaxtaşırı olmadığına görə istehsalda hərc-mərcliklər baş verirdi. Nəhayət, tarixdə mütəxəssislərə yaxşı tanış olan 1929-1933- cü illərin ən dərın "böyük" böhranı baş verdi. Böhran istehsalı təşkil edənlərə, hökuməti idarə edənlərə, sahibkarlara bir daha sübut etdi ki, "iki səviyyəli" təsərrüfat mexanizmi kapitalist iqtisadiyyatının dayanıqlığını və səmərəli inkişafını təmin etmək
Buna görə də, xüsusilə İkinci dünya müharıbəsındən sonra inkişaf etmiş ölkələrin təsərrüfat mexanizmində "üçüncü təbəqə" (pillə) dövlət tənzimlənməsi təbəqəsi formalaşdırıldı. Beləliklə də, bütün sənaye cəhətdən inkişaf etmiş öklələrin təsərrüfat mexanizmi "üç pilləli" (üç təbəqəli) formalaşmışdır. Onun tərkib hissələrini sponton-bazar tənzimlənməsi, korporativ tənzimlənmə və dövlət tənzimlənməsini təşkil edir. Bazar iqtisadiyyatlı inkişaf etmiş ölkələrin müasir təsərrüfat mexanizmində əsas məsələ göstərdiyimiz üç təbəqəli sistemdə hər bir təbəqənin yerinin düzgün təyin edilməsidir. İKÖ-in təsərrüfat mexanizmləri də əslində elə bununla fərqlənir. İnkişaf etmiş ölkələrin əksərində təsərrüfat mexanizıninin birinci və ikinci təbəqələri lazımi səviyyədə inkişaf etmişdir və bir-birindən köklü surətdə fərqlənmirlər. Nəzərə çarpacaq dərəcədə fərq isə üçüncü təbəqəyə aiddir. Dövlət
Avstriya, Danimarka, İrlandıya kimi kiçik inkişaf etmış ölkələrdən başqa
İEÖ-ın əksəriyyətində iqtisadiyyatın
Yüklə 3,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|