Arif Xanlar oğlu Abasov Elçin Arif oğlu Abasov Elmira Novruz qızı Hüseynova
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
İslam memarlığı və inşaat
davamlılığının layihələndirilməsi və hesablanması şərtlərini də yaxşı bilirdi. Tarixi faktlar göstərir ki, tikintinin baş memarının orta yüzilliklərdə nüfuzu yüksək, gəliri çox olurdu. Memarlığın texniki- bədii kamilliyini təmin edən amillərdən biri də bu idi. Rəşidəddin salnaməsində yazır ki, memarlıq layihəsini hazırlamaq üçün cizgilər tərtib edən me- marlar, smeta tutmaq üçün inama layiq məmurlar və təcrübəli mirzələr cəlb olunurdu. Bununla bağlı binaların planlarının quruluşu və memarlıq deko- runun hissələrinin tərtib olunmasında geniş istifadə olunan modul sisteminin əhəmiyyətinə də fikir verilirdi. Layihələndirmə zamanı tikiləcək bina modeli kiçik miqyasda hazırlanırdı. Bu model memar üçün tikintinin gedişatını izləməkdən ötrü əyani formada bir vəsait idi. Mürəkkəb memarlıq kompleksinin tikilişində bir qayda olaraq onların maketi hazırlanır, sonra tikintiyə başlayırdılar. Me- marlıq abidələrinin əksəriyyətinin salamat qalması tikinti sənətinin yüksək səviyyədə inkişafını göstə- rir. İnşaatçılar zəlzələnin dağıdıcı təsirini bilərək birinci növbədə fəza kompozisiyası sisteminə, ti- kintinin ümumi kütləsinə və onun binanın müxtə- lif sistemləri arasında bölüşdürülməsinə uyğun gələn inşaat materiallarının seçilməsinə böyük fikir verirdilər. 11-ci əsrin ikinci yarısı və 12-ci əsrdə aparı- lan geniş tikinti işləri Azərbaycan memarlığının yeni bina növləri (mədrəsə, qülləvari türbə), kon- struktiv fəndlər (ikiqatlı örtük, mərkəzi dayaq sütunu), quruluş elementləri (silindrik minarə, baştağ), bəzək vasitələri (həndəsi naxış, şirəli kərpic, bloklarla) və sairlə zənginləşirdi. Bu zaman orta əsr Azərbaycan memarlığı üçün ümumi üslub sistemi də formalaşırdı. Beləliklə, 14-16-cı əsrlərdə son dərəcə müxtəlif tikintilərin yaradılması inşaat sənətinin yüksək səviyyədə inkişafına səbəb olmuşdu. Bu, böyük tikinti (müxtəlif növ və həcmli memarlıq kompozisiyası, şəhərsalma) dövrü ilə əlaqədardır. Müsəlman memarlığı inşaatçılıq əməllərini xalqa göstərmək üçün yox, xoş niyyətlə, Allah xatirinə olan əməldir. Məhəmməd Peyğəmbərdən (s) rəvayət edirlər ki, o buyurub: “Allahın yaratdığı şeylər
12-13-cü əsrlərdə memarlıq quruluşunda standartlaşdırılmış elementlərdən də geniş istifadə olunurdu. Bu dövrdə birtərəfli üzlük binaların yeri- ni, ikitərəfli sadə üzlük blokları tuturdu. Ustalar bu üsulu kompleksdə dəfələrlə təkrar etməklə abidə- nin bədii tərtibat cəhətdən yüksək zövqünə nail oldular. Bu üsulla polixrom mozaik elementlərdən və standart bloklardan geniş istifadə edilirdi. Bun- dan əlavə bir sıra memarlıq hissələrinin bəzi ele- mentləri, xüsusilə stalaktitlər və onların standart- laşdırılmış komponentləri əvvəlcədən hazırlanırdı. Monumental binaların üz örtüyü ölkənin müxtəlif şəhərlərində vahid bir konstruktiv sxemə malik idi. Hörgü işi qurtardıqdan sonra binanın şirəli kərpic- lərlə üzlənməsi prosesinə başlanırdı. Üzlü kərpic- lər bir qayda olaraq kəc məhlulla bərkidilirdi. Bu məhlulun möhkəmliyini nəzərə alaraq ustalar ondan zəlzələliyi yüksək olan yerlərdə tikililərdə geniş istifadə edirdilər. İslamın yayıldığı ilk yüzilliklərdə Ərəb Xilafəti mərkəzlərində çalışan, elm və incəsənətin inkişafında mühüm rol oynayan azərbaycanlılar içərisində memar, tikinti ustaları da olmuşdur. Tarixi qaynaqlarda bildirilir ki, 7-ci əsrdə xəlifə Ömər Kufədə məscid tikmək üçün Azərbaycanın qədim şəhərlərindən olan Həmədandan Ruzbeh adlı bir memar çağırmış, azərbaycanlı memar Kufənin ilk məscidini doğma yurdunun tikinti ənənələri əsasında ucaltmışdır. Orta əsr Azərbaycan şəhərlərindən – Naxçıvan, Bakı, Şamaxı və Təbrizdən çıxmış bəzi sənət ustaları nəinki öz vətənlərində tikilən böyük binalarda iştirak edirdilər, onlar hətta Orta Asiya və Yaxın Şərqə də (Səmərqənd, Herat, Məşhəd, Bağdad, İsfahan və s. kimi mühüm şəhərlərə) nadir tikililərə dəvət olunurdular. Tarixi qaynaqlar bildirir ki, Tac-Mahal kompleksinin baş memarı türk ustad Məhəmməd İsa Əfəndi olmuş, ona səmərqəndli, təbrizli, şirazlı, dəməşqli, buxaralı, lahorlu usta və nəqqaşlar kömək etmişlər. Məlum olduğu kimi, Teymurləng fəal sifarişçi olub. O, Orta Asiyada yerləşən Əhməd Yasəvi xanəgahının tikinti ölçüsünü vermişdir. Doğrudan da binanın texniki təhlili göstərdi ki, onun hissələri proporsiyalaşdırma sisteminə əsaslanmışdır. Teymurləng “Avtobioqrafiya” adlı məşhur kitabda Səmərqənddə tikdiyi bir saray kompleksi haqda belə yazmışdır: “Mən mübarək şahlığımda
İslam memarlığı və inşaat
11 məlumatdan göründüyü kimi gəlmə sənətkarlar Teymur tikililərində ən məsul işçiləri götürürdülər. Səmərqənddə Azərbaycan memar və usta- larının əli ilə onlarla abidələr – Bibixanım məscidi, Tuman Əkə türbəsi, Uluqbəy mədrəsəsi, Şahi Zində kompleksi yaranmışdır. Şahi Zində ansamblı və bütövlükdə Səmərqənd üçün tipik olmayan belə formanın yaranması Özbəkistan alimlərinin fikrincə hər şeydən əvvəl, hələ Teymur vaxtından Səmərqəndə gətirilmiş azərbaycanlı ustalara borcludur. Türküstan, Hindistan, İran, ərəb ölkələri, Türkiyə və digər islam ölkələri kimi zəngin irsi, parlaq memarlığı olan ölkələrdə çalışmaq, həm də böyük nüfuz sahibi olan azərbaycanlı sənətkarın doğma yurdunda aldığı yüksək professional (ixti- sas) hazırlığından, Azərbaycan mədəniyyəti, islam əxlaqı və mənəviyyatının yüksək səviyyəsindən irəli gəlirdi. Beləliklə, bəlli olduğu kimi, ayrı-ayrı dövr- lərdə xüsusən Azərbaycanda bizim yaradıcılığın bütün mövqelərinin yüksək inkişaf etdiyi 12-16-cı əsrlərdə Əcəmi Naxçıvani və Əli Şah Təbrizi, dekorativ sənətdə Əli Məhəmməd oğlu Şirvani və digərləri kimi yaradıcılıq diapazonuna və yüksək istedada malik sənətkarların təkrarsız əsərləri, onların yaratdıqları bədii məktəb və üslublar, zən- gin irs və ənənə əsrlər boyu Şərq memar və xalq ustaları üçün tükənməz ilahi örnək mənbəyi olmuş və onları sənət inciləri yaratmağa ruhlandırmışdır. Bir çox görkəmli memar və başqa sənət- karlar Müsəlman Şərqinin paytaxt və şəhərlərində geniş fəaliyyət göstərmiş, Tac-Mahal, Şahi Zində kompleksi, Bibixanım məscidi, Aksaray, İsfahan və İstanbulun bir sıra məşhur abidələrinin tikilməsində bilavasitə iştirak etmişlər.
Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|