Asif mehraliyev
Yüklə 1,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
137
Cavan zoğları paslı-şabalıdı rəngli, yaşlı budaqlar isə qonur rəngli olub, seyrək, sərt tikanlıdır. Yarpaqları enli- ellips formalı, üstdən parlaq-yaşıl, altdan gümüşü-qonur rənglidir. Yarpaqlarının rəngi və forması ilə seçilən çoxlu dekorativ formaları mövcuddur. Onlardan yarpaqlarının kənarları yaşıl, ortası sarı rəngli forma Frederica (forma Frederisi), üçrəng yarpağa malik (forma tricolor) və b. bəzək bağçılıqda daha geniş yayılmışdır. Çiçəkləri xırda, gümüşü-ağ rəngli, olduqca ətirlidir. Çiçəkləmə müddəti oktyabr-dekabr aylarıdır. Meyvələri həm formasına, həm iriliyinə, həm də dadına görə zoğal meyvələrini xatırladır. Əvvəlcə
gümüşü-göy rəngli,
yetişdikdə isə tünd-qırmızı rəngli və şirəli olur. Abşeron şəraitində meyvələri aprel-may aylarında yetişir. Bu bitki təbii halda Çin və Yaponiyanın dağlıq və dağətəyi zonalarında bitir.Mədəni şəkildə Aralıq dənizi, Qara dəniz zonalarında, Qafqazda və b. becərilir. Azərbaycanda (Abşeronda) 1950-ci illərdə tək-tək əkinləri olduğu qeyd olunur. Son illər bitkinin bir çox yuxarıda qeyd etdiyimiz formaları Aralıq dənizi rayonlarından (İtaliya, Türkiyə) gətirilərək, park və bağlarda landşaft dizaynında geniş istifadə olunmağa başlanmışdır. Bitkinin meyvələri digər meyvə-giləmeyvələrin yetişmədiyi vaxtda yetişdiyindən, qış yemi qurtarmış quşlar üçün əvəzsiz yem mənbəyidir. Bununla bərabər, qeyd olunmalıdır ki, Azərbaycanda Tikanlı iydə və onun müxtəlif formaları yalnız dekorativ məqsədilə əkilib becərilir. Bitki daha çox bir və iki mərtəbəli yumru və ya yastı-dairəvi formalar verməklə bağ və ya parklarda tək-tək, həmçinin cərgəvi əkib kvadrat forma verməklə gəzinti yollarının kənarlarında bordür, canlı çəpər şəklində becərilir. Kölgəyə davamlı növ olduğundan iri çətirli, yarpaqların qışda tökən, ağacların yaxınlığında çətiraltı bitki kimi də becərilə bilir.
138
Torpaq qidasına az tələbkar, maşın tüstüsünə və hakim küləklərə davamlı olduğundan, şəhər yerlərində magistral yolların kənarlarında tək-tək (bitki arası 1-2 m saxlanmaqla) və canlı çəpər kimi də istifadə oluna bilər. Fərdi həyətyanı sahələrdə külək çox tutan cəhətlərdə əkildikdə də normal inkişaf edə bilir. Tikanlı iydə istər vegetativ üsulla, istərsə də toxumlarla çoxaldılmada ilk illər çox zəif böyüyür. Lakin 4-5 yaşdan sonra ayrı-ayrı birillik zoğlar çox sürətlə uzanaraq bir vegetasiya ilində 1,0-1,5 m-ə çata bilir. Həmin sürətlə uzanan zoğları ildə bir neçə dəfə kəsməklə 1-2 il ərzində bitkidən hər hansı çətir forması düzəltmək olar. Belə sürətlə böyümə yalnız qidalı torpaqlarda müşahidə olunur. Bununla belə, qida çatışmazlığı şəraitində də bitkinin böyümə sürəti zəifləsə də inkişafdan qalmır. Rütubətə tələbkar deyil. Hətta 8-10 yaşlı normal irilikdə olan bitkilər də yaz-yay ayları suvarılmadıqda belə yaşaya bilirlər. Kölgəyədavamlı, yarımkölgəni sevən və günəşli ərazilərdə yaxşı inkişaf edən universal bitki hesab olunur. Güclü küləklərdən, atmosferin zərərli qarışıqlarından o qədər də əziyyət çəkmir, –18°C-yə qədər şaxtalara davam gətirir. Tikanlı iydə toxumla, vegetativ yolla (qələmlə, basma ilə) və calaqla çoxaldılır. Abşeron şəraitində toxumla və oduncaqlaşmış yarpaqlı qələmlərlə çoxaldılma təcrübələri tərəfimizdən Mərkəzi
Nəbatat Bağında
aparılmışdır. Toxumla çoxaldılmada tam yetişmiş giləmeyvələr may ayında yığılaraq lət hissədən təmizlənmiş və üç müxtəlif vaxtlarda (təmizlənən kimi, yəni may ayında, oktyabrda və növbəti ilin mart ayında) eyni üsulla (cərgəli) eyni norma ilə (hər n/m-ə 50 ədəd toxum) və eyni substrata (şirəli qum: yanmış peyin: torpaq (1:0.5:1) səpilmişdir. Məlum olmuşdur ki, ən yaxşı nəticə yığılan kimi aparılan səpində olmuşdur (50%). Payızda səpilmiş toxumlarda bitiş 35%, növbəti ilin
139
martında səpilənlərdə isə 30% toxum cücərmişdir. Qələmlə çoixaldılmada müxtəlif vaxtlarda və müxtəlif variantlarda aparılmış, ən yaxşı nəticə aprel ayının 1-ci ongünlüyündə oduncaqlaşmış qələmlərlə aparılan əkinlərdə əldə olunmuşdur (80%). Bütün hallarda çoxaldılmış bitkilər 1 yaşda olarkən dibçəklərə və ya daimi yerinə köçürülməlidir. Əks halda köçürülmə gecikdirildikdə yeni yerdə bitmə faizi aşağı düşür. Tikanlı iydə qulluğa tələbkar olmayan növlərdəndir. Daimi yerində bitkiyə qulluq işləri əsasən vegetasiya dövrü bir neçə dəfə suvarılmaqla, ildə bir dəfə bitki diblərinin yumşaldılmasından və qəbul olunmuş formanın vegetasiya dövrü bir neçə dəfə budanılmaqla saxlanılmasından ibarətdir. Tədqiqat illərində Tikanlı iydədə hər hansı ziyanverici və xəstəliktörədici müşahidə olunmamışdır.
Uzun illərin müşahidələri göstərir ki, ayrı-ayrı illərdə parkların, həyatyanı sahələrin, yol kənarlarının landşaft dizaynında istifadə olunmaq üçün xaricdən gətirilən bir sıra palma və evkalipt növləri, kameliyalar, azaliyalar həmin şəraitə uyğunlaşmayaraq quruyub sıradan çıxdılar. Lakin gətirilən növlər içərisində elə növlər də vardır ki, onlar heç bir əziyyət çəkmədən normal bitdilər və özlərini buranın davamlı, dözümlü bitkiləri kimi göstərdilər. Belə növlərdən biri Dişli fotiniyadır(şəkil 28). Dişli fotiniya (Photinia serrulata L.) Gülçiçəklilər (Rosaceae) fəsiləsinə aid olub 4 m-ə qədər hündürlüyə qalxa bilən çoxillik, həmişəyaşıl, çoxqollu kol tipli bitkidir. Fotiniya yunan sözü olub parlaq yarpaqlı mənasındadır. Bitkinin yarpaqlarının səthi çox hamar olduğundan günəş şüaları altında parıldayır. Növün istər cavan, istərsə də yaşlı yarpaqlarının kənarları xırda, iti dişli olduğundan bitki Dişli
140 fatiniya adlanır. Bitkinin yaşlı, yəni bir yaşdan yuxarı yaşı olan yarpaqları üst tərəfdən zümrüdü-yaşıl, alt tərəfdən isə açıq- yaşıl, cavan, yəni bir yaşa qədər olan yarpaqlar isə üst tərəfdən qızılı-qırmızı, altdan qızılı-sarı rəngli olub zoğ üzərində növbə ilə düzülməklə uzunluğu 10-12 sm, eni 3-5 sm-dir. Zoğlar da həmçinin yarpaqlarda olduğu kimi dəyişən rənglidir. Çiçəkləri xırda aq rəngli olub, dik duran salxımda toplanmışdır. Xoş ətrə malik deyildir. Aprelin ortalarından mayın sonuna qədər çiçəkləyir. Meyvələri tək toxumlu, xırda qırmızı rəngli olub, soyuqlar düşənə qədər bitki üzərində qalmaqla quşlar tərəfindən yeyiləndir. Dişli fotiniya təbii halda Cənubi və Şərqi Asiya, Kaliforniya və Meksikada yayılmışdır. Mədəni şəraitdə isə dekorativ bitki kimi yer kürəsinin bütün mülayim iqlim qurşaqlarında becərilir. Dişli fotiniya cətirində iki müxtəlif rəngli (açıq-qırmızı və zümrüdü-yaşıl) yarpaqları olan cox nadir növlərdəndir. Bu səbəbdən ilk növbədə landşaft dizaynında dekorativ bitki kimi əvəzolunmazdır. Növün digər üstün xüsusiyyəti əksər topaq-iqlim şəraitində becərilə bilməsidir. Yəni bitki bataqlaşmış və çox şoranlaşmış topaqlardan və qışı -15°C- dən aşağı temperaturu olan ərazilərdən başqa bütün torpaq- iqlim şəraitində bitə bilir. Belə xüsusiyyəti, həmçinin xəstəliktörədicilərə və ziyanvericilərə qarşı davamlı olması Dişli
fotiniyanın becərilmə arealının maksimum genişlənməsinə səbəb olmuşdur. Təsadüfi deyildir ki, son 10 ildə Azərbaycanda, xüsusilə Abşeronun bəzək-bağçılığında bu bitki aparıcı rol oynayır. Zoğəmələgətirmə qabiliyyəti yüksək
olduğundan landşaft dizaynında bu növə 1-2 il ərzində budamaqla hər hansı formanı vermək mümkündür. Ona görə də canlı bordürlərin, şar, konusvarı və s. formaların yaradılmasında Yüklə 1,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|