Asif mehraliyev

 

117 

dekorativ görkəmdə olur ki, onun da belə xüsusiyəti bəzək – 

bağçılıq üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. 

İnsan  orqanizmi  üçün  vacib  olan  əksər  qida  maddələri 

ilə  çox  zəngindir.  Qida  əhəmiyyətinə  görə  bibər  və 

badımcandan  geri qalmır. Tərkibində çoxlu   miqdarda zülal, 

nişasta,  şəkərlər,  kalsium,  fosfor,  A,  B,  E,  F,  C,  vitaminləri 

vardır.  Təzə  yarpaqlarından  və  yaşıl  meyvələrindən  salatlar, 

bişirilmiş  sulu  və  qızardılmış  quru  xörəklər  hazırlanır.  Yaşıl 

meyvələrindən  həm  təmiz,  həm  də  müxtəlif  tərəvəzlərlə 

qarışdırılmaqla  marinadlar,  konservlər,  mürəbbələr  və  s. 

hazirlamaq mümkündür. 

Toxumlarının  tərkibində  müalicəvi  əhəmiyyətli  efir 

yağı  –  momorditsin  movcuddur  ki,  bu  da  toxumun  qidalılıq 

kefiyyətinə  müsbət  təsir  edərək  ona  ananas  tamlı  meşə 

qozunun meyvəsini xatırladır. 

Hind  xiyarının  müalicəvi  əhəmiyyəti  hələ  qədimdən 

Hind,  Çin,  Tibet  təbabətində  məlum  idi.  Hindistanda  ilan 

sancması  nəticəsində  əmələ  gələn  fəsadların  qarşısının 

alınması zamanı bitkinin meyvələrindən istifadə olunmuşdur. 

Yazılı  mənbələrə  görə  hind  xiyarından  1000-dən  çox 

xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunur. Müalicə məqsədilə 

bitkinin bütün orqanlarından -  kök, yarpaq, çiçək, meyvə və 

toxumlarından  istifadə  edilərmiş.  Xüsusilə  də  Çin-Tibet 

təbabətində  mədə  -  bağırsaq  xəstəliklərinin,  mədə  yarasının 

müalicəsi 

zamanı, 

qanda 

şəkərin 

miqdarının 

aşağı 

salınmasında  daha  geniş  tətbiq  olunurmuş.  Müasir  dövrdə 

bitkidən  qan  təzyiqinin  aşağı  salınmasında  və  babasil 

xəstəliyinin müalicə edilməsində də istifadə olunur.  

Bitkidən bir sıra preparatlar – Xepel,Qepar xelidonium, 

Qomakkard və s. hazırlanir. 

Momordika  ilə  qidalanma  zamanı  orqanizimdəki    artıq 

yağlar tez əriyir və insan artıq çəkidən daha tez azad olur.  

Meyvə  və toxumların qəbulu zamanı qanda xolistirinin 

 

118 

miqdarı  azalır,  beləliklə  infaktın,    insultun  baş  vermə  riski 

aşağı düşür.  

Bitki  həmçinin  revmatik  artriti,  baş  ağrılarını, 

depressiyani  müalicə  edir,  gözün  görmə  qabliyyətini  

yüksəldir, soyuqdəyməni aradan qaldırır. 

Kosmetikada  Hind  xiyarının  yarpaq  şirəsindən  və 

meyvə  qabığından    istifadə  edilməklə  dərinin  yumşaq, 

elastik, tər saxlanması təmin olunur. 

Bitkinin  mənşəyi  Cənub-Şərqi  Asiya  meşələrinin 

rütubətli-tropik  əraziləri  olduğundan  becərilmə  zamanı  bu 

amil nəzərdən qaçmamalıdır. Yəni bitki rütubətə, işığa, qida 

maddələrinə  çox  tələbkardır.  Becərildiyi  torpaq  mühiti  daim 

nəm və qida maddələri ilə tam təmin olunmuş, eyni zamanda 

yumşaq, yaxşı havalanan olmalıdır. 

Qədimdən  bu  bitki  Hindistan,  İndoneziya,  Yaponiyada 

tərəvəz və dərman bitkisi kimi  becərilməyə  başlanmışdır. 

Hal  -  hazırda  hind  xiyarı  təkcə  qida  və  müalicəvi 

xüsusiyyətlərinə görə deyil, həm də dekorativ keyfiyyətlərinə 

görə  bəzək  –  bağçılıqda  əkilib  becərilir.  Məhz  AMEA 

Mərkəzi  Nəbatat  Bağında  da  bitki  ilk  dəfə  dekorativ 

əhəmiyyətinə görə introduksiya olunmuşdur. 

Bitkinin  Azərbaycanda  qida  və  tibbi  əhəmiyyəti 

mütəxəssislər tərəfindən yerli şəraitə uyğun öyrənilməlidir. 

Abşeronun 

açıq 

şəraitində 

torpağın 

sutkalıq 

temperaturu 18-20°C-yə qalxdıqda toxumlar səpilməlidir. Bu 

temperatur  norması  aprelin  III  ongünlüyünə  təsadüf  edir. 

Səpin torf qarışdırılmış qidalı torpaqlarda aparılmalıdır. Zəif 

qidalı torpaqlarda bitki normal inkişafdan geri qalır. 

Səpin  yuva  üsulunda  (hər  yuvaya    2-3  ədəd  cücərmə 

qabliyyətli toxum) aparılır. Təxminən 10-12 gündən sonra ilk 

cücərtilər əmələ gəlir.  

Bitki  şitil  üsulu  ilə  də  çoxaldıla  bilər.    Bu  halda 

toxumlar  istixana  şəraitində  qidalı  torpaq  doldurulmuş    10 

---

 

119 

sm diametrli kiçik polietilenqablarda aprelin I ongünlüyündə 

səpilməlidir.  Hər  bir  qaba  2  və  ya  3  toxum  yerləşdirilir. 

Toxumların  səpin  dərinliyi  3-4  sm-dir.  Istixanada  şitillərin 

normal  inkişafı  üçün  25°Ctemperatur  və  70-80%  rütubət 

tələb olunur. 

 Otaq  şəraitində  becərildikdə  isə  bitkinin  toxumları 

qidalı dibçəklərə basdırılmaqla dibçək otaqda ən işıqlı və isti 

yerlərə  qoyulmalıdır.  Dibçəklər  yalnız  otaq  temperaturunda 

olan  su  ilə  suvarılmalıdır.  Bitki  rütubətə  çox  tələbkar 

olduğundan dibçəklərin nəmliyinə daimi nəzarət edilməlidir. 

Eyni zamanda dibçəyi həddən çox rütubətli etmək də olmaz. 

Belə  olarsa  bitkinin  kök  boğazında  cücərmə  əmələ  gələr. 

Vegetasiya dövrü, ayda iki dəfə yemləmə gübrələri veridikdə 

bitki daha intensiv inkişaf edir. 

Çöl şəraitində şitil vasitəsi ilə becərildikdə şitillər bir və 

ya  iki  həqiqi  yarpaq  fazasında,  təxminən  may  ayının 

ortalarından daimi yerinə  köçürülür. Əkin zamanı bitki arası 

məsafə  60  sm  saxlanılır.  Çalışmaq  lazımdır  ki,  bitki  hakim 

küləklərdən  mühafizə  olunan  və  maksimum  işıqlı  ərazilərdə 

əkilsin. Çünki bitki küləyə qarşı çox davamsızdır.  

Çöl  şəraitinə  köçürüldükdən  sonra  bitki  sürətlə  inkişaf 

etməyə  başlayır.  Ona  görə  də  bitki  üçün    dərhal  dayaq 

sistemi  qurulmalıdır.  Qurulacaq  dayaqlar  etibarlı  olmalıdır. 

Çünki,  bitki  çox  güclü  böyümə  xüsusiyyətlərinə  malikdir. 

Eyni  zamanda  da  yarımkölgə  və  kölgə  olan  ərazilərdə  bitki 

zəif çiçəkləməklə böyüməkdən də qalır.  

Bitkiyə  sonrakı  qulluq  işləri  mütəmadi  suvarılmadan, 

diblərinin  yumşaldılmasından,  əlavə  əmələ  gələn  bitkilərin 

ləğv 

olunmasından, 

budaqların 

dayaq 

üzərinə 

yönəldilməsindən  və  yemləmə  gübrələrinin  tətbiqindən 

ibarətdir. 

Bizim  tədqiqatlarımız  zamanı  bitkidə  xəstəlik  və 

ziyanvericilər müşahidə olunmamışdır.  

 

120 

Kivi – Atinidiya 

Aktinidiya  –  yunan  sözü  olub,  “ulduzvari  şüa! 

deməkdir.  Bitkiyə  bu  ad  ilk  dəfə  1835-ci  ildə  Landley 

tərəfindən  verilmişdir.  Bitki  çiçək  sütuncuqlarının  yerləşmə 

xarakterinə görə belə adlandırılmışdır. Cinsin botaniki təsviri 

də elə ilk dəfə Landley tərəfindən verilmişdir.  

Aktinidiya  –  Actinidiaceae  Lindl.  fəsiləsinə  aid  olub, 

30-dan  çox  növü  məlumdur.  Bu  növlər  əsasən  Cənub-Şərqi 

Asiyada,  Çin  və  Yaponiyada,  3  növü  –  A.  kolomikta  (Rupr. 

&Maxim.) Maxim.), A. arguta (Siebold et Zucc.) Planch. ex 

Leig.  və  A.  poligama  (Siebold  et  Zucc.)  Mig.  təbii  halda 

Uzaq  Şərqdə  yayılmışdır.  Bitki  Avropaya  Şərqi  Asiyadan 

avropalılar  tərəfindən  XlX  əsrin  əvvəllərində  gətirilmiş  və 

giləmeyvə  əldə  etmək  məqsədilə  becərilməyə  başlanmışdır. 

Bu  vaxta  qədər  Aktinidiyadan  ancaq  bəzək  məqsədilə 

istifadə  olunmuşdu.  Rus  alimləri  Regeliya  (1856)  və 

Abjeltovski  (XlX  əsrin  əvvllərində)  bitkinin  bioloji 

xüsusiyyətlərini, becərilmə texnologiyasını öyrənmişlər. 

Aktinidiyanın  mədəni  bitki  kimi  becərilməsində 

İ.V.Miçurinin  həlledici  rolu  olmuşdur.  Alim  1909-cu  ildən 

ömrünün 

sonuna 

kimi 

bu 

bitkinin 

introduksiyası, 

iqlimləşdirilməsi  və  seleksiyası  ilə  məşğul  olaraq,  yüksək 

məhsuldar sortlar yaratmışdır.

 

Aktinidiya  ağac  tipli  sarmaşan  bitki  olub,  hər  hansı 

dayağa  saat  əqrəbinin  əksi  istiqamətində  hərəkət  etməklə 

dolanaraq  inkişaf  edir.  Meyvə  əmələgətirmə  xüsusiyyətinə 

görə Aktinidiyanın zoğları 3 tipdə olur: 

1. Vegetativ  zoğlar  –  bu  zoğlar  dayağa  dolanmaqla 

gövdəni  dik  saxlamaq  funksiyasını  yerinə  yetirirlər. 

Vegetasiya ərzində 2-4 m-ə qədər uzana bilirlər; 

2. Generativ zoğlar – uzunluğu 8-10 sm olmaqla, yalnız 

meyvə əmələ gətirir; 

3. Qarışıq  zoğlar  –  uzunluğu  60-80  sm  olmaqla,  eyni 

---