Asif mehraliyev
Yüklə 1,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Hind yasəməni
- “Bağbanın konspekti”
149
Bitki təbii halda Asiyanın tropik və subtropik zonalarında yayılmışdır. Sambak jasmini əsasən interyerin floristik dizaynında dekorativ və ətirli bitki kimi becərilir. Eyni zamanda çiçəklərinin təmiz halda və ya qara çayla birlikdə dəmləməsi ətirli içki kimi çox əhəmiyyətlidir. Bu məqsədə həm təzə həm də qurudulmuş çiçəklərdən istifadə edilə bilər. Sarmaşan bitki olduğundan Otaq və ya Sambak jasmini üçün mütləq dayad sistemi qurulmalıdır. Zövqdən asılı olaraq dayaqlar müxtəlif quruluşda – kvadrat, rombşəkilli, ikiqollu və s. ola bilər. Bitki 4-6 m uzanma qabliyyətinə malik olduğundan interyer dizaynında onu geniş pəncərələrin qarşısında becərmək məqsədəuyğundur. Belə halda bitki işıqla da tam təmin olunmuş olur. Yataq otaqlarında qoyulması məsləhət deyil. Çünki bitkinin yanında uzun müddət dayandıqda, xüsusilə gecə saatlarında, daha artıq efir yağları ifraz etdiyindən bəzən baş ağrısına səbəb olur. İş yerlərində və qış saraylarında bu bitki üçün dayaq qurulmaqla binanın cənub- şərq cəhətindəki işıqlı ərazilər seçilir. Qeyd olunmalıdır ki, bir başa düşən günəş şüası bitkinin inkişafına mənfi təsir edir.
Çoxillik müşahidələrimiz göstərir ki, Otaq və ya Sambak jasmini işıqsevən bitkidir. Becərildiyi yerdə azacıq kölgəli şərait olduqda zoğun böyümə zonası saralaraq inkişafdan qalır. Yay aylarında, xüsusilə, günorta saatlarında birbaşa bitkinin üzərinə düşən günəş şüası da onun inkişafına mənfi təsir edir. Mülayim - isti (25-30°C) temperatur şəraitində daha intensiv inkişaf edib böyüyür. Müşahidələrimiz göstərir ki, becərildiyi şəraitdə temperatur 35°C-dən yuxarı qalxdıqda bitkinin inkişafı zəifləyir. Qış aylarında becərildiyi binanın temperaturu 15-16°C saxlanılmalıdır, əks halda, yəni
150
temperatur yüksək
olduqda yaz-yay
aylarındaonun çiçəkləməsi zəifləyir. Rütubətə tələbkardır. Apardığımız tədqiqatlar göstərir ki, becərildiyi mühitdə havanın nisbi rütubəti yüksək – 65- 75% arasında olduqda bitki intensiv çiçəkləyir. Rütubət aşağı düşdükdə isə çiçəkləmə intensivliyi azalır, əmələ gəlmiş çiçəklər isə tez tökülür. Havanın rütubət rejimini saxlamaq üçün yaz-yay aylarında bitkinin üzərinə gündə 1-2 dəfə sərin su çilənməlidir. Eyni zamanda becərildiyi torpağın da rütubəti normal olmalıdır. Qış aylarında suvarmalar isə azaldılmaqla bitkilər sərin mühiti
olan otaqlarda saxlanılmalıdır.
tələbkardır. Bitki torf qarışdırılmış qidalı torpaqlarda becərilməklə bərabər vegetasiya dövründə ayda bir dəfə, hər dəfədə 1-2 qr olmaqla kompleks gübrələlrlə (N.P.K) və mikroelementlərlə (dəmir, mis, sink və s.) yemləndirildikdə daha yaxşı inkişaf edir və bol çiçəkləyir. Otaq və ya Sambak jasmini əsasən vegetativ yolla – zoğların əyilərək basdırılması və çiliklərlə (qələm) çoxaldılır. Zoğların əyilərək basdırılması üsulu ilə çoxaldılmada yan zoğlardan bir ədədi seçilir və zoğun torpağa basdırılacaq hissəsi yarpaqlardan təmizlənir. Eyni vaxtda qidalı torpaq və qum (1:1 nisbətində) doldurulmuş dibçək ana bitki becərilən dibçəyin yanında yerləşdirilir və yarpaqdan təmizlənmiş zoğ əyilərək həmin dibçəyə basdırılır. Yeni basdırılmış zoğ tez- tez suvarılmaqla 25-30 gündən sonra ana bitkidən ayrılaraq müstəqil bitki kimi becərilir. Qeyd edilməlidir ki, bu cür çoxaldılmada otağın temperaturu 20-25°C arasında olduqda daha effektli nəticə əldə olunur. Çiliklərlə çoxaldılma zamanı yazda oduncaqlaşmış, yayda isə həm oduncaqlaşmış həm də birillik yaşıl çiliklərdən istifadə olunur. Çiliklər 12-15 sm uzunluğunda,
151
yəni 3-4 buğumarasına kəsilməklədənəvər qum qarışdırılmış yarpaq çürüntüsündə (1:1 nisbətində) əkilir. Həm yaşıl, həm də oduncaqlaşmış çiliklərdə uc hissədə bir və ya iki yarpaq ayası saxlamaqla digər yarpaqlar kəsilərək atılır. Çiliklər əkilmiş yeşiyin üzəri şüşə ilə örtülüb temperatutu 18-20°C olan otaqlarda saxlanılmaqla mütəmadi suvarılır. Bu şəraitdə çiliklər 40-45 gün müddətində kök əmələ gətirirlər. Bundan sonra çilikləri daimi yerlərinə köçürmək olar. Daimi yerində Otaq və ya Sambak jasmininə qulluq bitki üçün dayaq sisteminin qurulmasından, mütəmadi suvarılmadan yemləmə gübrələri ilə yemləndirilmədən, verilmiş formadan asılı olaraq budamadan ibarətdir. Bizim tədqiqatımız zamanı Otaq və ya Sambak jasminində xəstəliktörədicilər müşahidə olunmamışdır. Buna baxmayaraq bir sıra zərərverici həşaratlar bitkiyə xeyli ziyan vurur.
Bunlardan xırda qanlı mənənələr, unlu yastıcalar və xırda ağqanadlı kəpənəklər daha çox müşahidə olunur. Həşəratların ziyanlı təsirini aradan qaldırmaq və ya maksimum dərəcədə aşağı salmaq üçün ilk növbədə onlar bitki üzərində görünən kimi, yəni kütləvi şəkildə çoxalmamış əllə təmizləmək və ya zərərverici olan yarpağı, budağı kəsərək kənarlaşdırmaq lazımdır. Bitki zərərvericilərlə kütləvi surətdə sirayətləndikdə isə ən səmərəli və ekoloji cəhətdən effektli mübarizə üsulu kimi, otaq şəraitində qoz yarpaqlarının, acı bibər meyvələrinin və dəlibəng yarpaq və ya meyvələrinin suda qaynadılmış sabunlu məhlulundan istifadə etməkdir. Bu məqsədlə qoz və ya dəlibəng bitkisinin 1 kq yarpağı və ya acı bibərin 200q meyvəsi 10 litr suda 30 dəqiqə qaynadılır və üzərinə 200 q xam sabun əlavə olunur. Soyuduqdan sonra süzülür və 1 litr məhlul 10 litr suya qarışdırılaraq çiləyiçilər vasitəsilə bitkilərin üzərinə çilənilir. Ana məhlul qaranlıq sərin yerdə 1
152 ay müddətində öz keyfiyyətini saxlayır. Qeyd etməliyik ki, bu məhlul otaq şəraitində becərilən bütün bitkilərin zərərvericilərinə qarşı tətbiq oluna bilər.
Yasəmən sözü yunanca xoş ətirli, göz oxşayan mənasındadır. Bu ad altında ölkəmizdə landşaft dizaynında istifadə olunan çoxlu adda bitkilər vardır ki, onlar tamamilə ayrı-ayrı fəsilələrə və cinslərə aid olan növlərdir. Məsələn İran yasəməni, Çin yasəməni, Adi yasəmən və s. Haqqında bəhs edəcəyimiz bitki isə Hind yasəmənidir. Bitkiyə çox vaxt Hind lagerstroemiyası da deyilir (Şəkil 31). Hind yasəməni (Lagerstroemiaindica L.), Ağlarot (Lythraceae L.) fəsiləsinin lagerstroemia L. cinsinə aid olan 30 növdən biridir. Təbii halda Cənub-Şərqi Asiya ölkələri (Çin, Hindistan, Yaponiya) həmçinin Avstraliyada yayılmışdır. Mədəni halda isə həmin ölkələrlə yanaşı dünyanın bütün tropik və subtropik zonalarında bəzək bitkisi kimi əkilib becərilir. Təbii şəraitdə bitki 7 m-ə qədər hündürlükdə ağac tipli koldur. Mədəni əkinlərdə isə 3-4 m hündürlükdə kol formada becərilir. Gövdəsi 4-5 yaşa qədər qonur qabıqla örtülü, yaşlı bitkilərdə isə hamar boz-kül, bəzən boz-yaşılımtıl rəngdə olub, nar və ya mərsinin gövdələrini xatırladır. Yarpaqları sadə, zoğ üzərində növbəli düzülüşlü, oturaq, ellips formalı, bəzi formalarında dairəvi olub, dərivaridir. Yarpaqlar zümrüdü–yaşıl, sarımtıl-yaşıl, qırmızımtıl–yaşıl, rəngdə olmaqla parlaqdır. Bitkinin yarpaqlarının belə rəng çalarlarına malik olması onun becərildiyi şəraitlə və mövsümlə əlaqədardır. Beləki qida maddələri və su ilə tam təmin olunmuş gün tutan ərazilərdə bitən bitkilərdə yarpaqlar zümrüdü-yaşıl, əksinə qida maddələri və rütubətlə aztəmin olunduqda sarımtıl-yaşıl, payızda isə sarımtıl-qırmızı və ya 153
tünd qırmızı rəngə boyanır. Çiçəklər yabani formalarda açıq- çəhrayı, mədəni formalarda isə ağ, çəhrayı qırmızı, tünd- qırmızı, bənövşəyi rənglərdə olmaqla iri salxımlarda toplanmışlar. Meyvələti noxud irilikdə sərt qutucudur.Yarpaq və çiçəklərinin forma və rənglərinə görə Hind yasəməninin çoxlu sayda forma və çeşidləri mövcuddur. Bunlardan Lagerstremiya indica “Nivea”, L. indica“Red imperator”, indica L. “Caroline Beaty”, L. indica “Coccinea”, L. indica “Rubra” və s. qeyd etmək olar . Hind yasəməni Azərbaycan (Abşeron) şəraitində iyulun ortalarından sentyabrın ortalarına qədər bol çiçəkləyir. Nəzərə alsaq ki, dekorativ bağçılıqda, bitkilərin ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri onların uzun müddət, xüsusilə yay aylarında çiçəkləri ilə dekorativ olmalarıdır, buradan bitkinin əhəmiyyəti daha qabarıq görünür. İnsanların əksəriyyətinin istirahət dövrlərinin yay aylarına təsadüf etməsi bu bitkinin əsasən istirahət ocaqlarının görkəmli yerlərində əkilməsini zəruri edir. Eyni zamanda bitkinin günəşli ərazilərdə daha intensiv çiçəkləmə xüsusiyyəti, həmçinin maşınların tüstüsünə davamlılığı onun yol kənarlarında cərgəvi əkilməsinə də imkan vermiş olur. Bunlarla yanaşı çiçəkləmə dövründə olduqca dekorativ götkəmdə olduğundan Hind yasəmənini fərdi həyətyanı sahələrdə və yaşayış binalarına yaxın (3-5 m) ərazilərdə əkmək də məsləhətdir. Hündürboylu ağac növləri ilə rəqabətə davamcızdır. Ümumiyyətlə yarımkölgə və kölgəli ərazilərdə bitki ya çiçəkləmir və ya çox zəif çiçəkləyir. Həmçinin belə şəraitdə bitkidə istənilən çətir formasını da yaratmaq çətin olur. Lakin bütün kol tipli dekorativ bitkilərlə bir sırada, yaşıl çəmən (qazon) sahələrində topa və ya tək-tək müvəffəqiy-yətlə əkilib becərilə bilir. Hind yasəməni işığa və istiliyə çox tələbkardır. Abşeron şəraitində temperaturun +35-40°C olduğu günlərdə
154
belə inkişafdan qalmayaraq daha da intensiv çiçəkləyir. Qış şaxtalarına davamlıdır. -8-10 0 şaxtalarda heç bir orqanı zədələnmir. Torpağa və suya az tələbkardır. Lakin münbit torpaqlarda və suvarılma şəraitində çiçək məhsuldarlığı çox olur. Zoğları sərt, yarpaqları isə dərivarı olduğundan bitki güclü küləklərdən əziyyət çəkmir. Müşahidələrimiz deməyə əsas verir ki, Abşeronun zəif şoranlaşmış torpaqlarında da bu bitki normal böyüyə bilir. Toxumları, qələmləri (zoğları), kök pöhrələri, torpağa yaxın cavan zoğların basdırılması və s. yollarla çoxaldılır. Toxumlarla çoxaldılma geniş tətbiq olunmur. Toxumdan əmələ gəlmiş toxmacarlar gec böyüyür və gec çiçəkləyir. Fərdi həyətyani sahələrdə həvəskar bağbanlar bitkinin cavan budaqlarını əyib torpağa basdırmaqla da çoxaldırlar. Belə çoxaltmaya respublikamızın ayrı-ayrı zonalarında basdırma, qolatma gümləmə, əndəliz, lüqəndə, firqəndə, daldırma, əymə və s. də deyilir. Bu halda çoxlu əkin materialı əldə etmək mümkün deyil. Ona görə də Hind yasəməninin ən əsas çoxaldılması odunlaşmış qələmlərlə (çilik) həyata keçirilir. Odunlaşmış qələmlərlə çoxaltma yolu özünün asanlığı, daha artıq xərc, əmək tələb etməməsi və yüksək bitiş verməsi baxımından çox sərfəlidir. Qələmlər bir qayda olaraq bitki nisbi sükunət dövrünə keçdikdən – yarpaqlarını tam tökdükdən sonra payızda, zəruri hallarda isə yazda tumurcuqlar açılarana qədər tədarük olunur. Qələm tədarükünün ən münasib vaxtı yarpaqlar tökülüb qurtaran kimidir. Bu halda birillik və ikiillik zoğlardakı qida maddələri hələki, çoxillik orqanlara otürülməmiş olur və qida maddələri tədarük olunmuş qələmdə qalır. Bu isə gələcəkdə qələmdən normal bitiş almaq üçün vacib şərtlərdən biridir. Qələmlər 20-30 sm uzunluqda 8-10 mm diametrdə kəsilərək qom (dəstə) halda bağlanılır və açıq sahəyə əkənədək rütubətli təmiz çay və ya bağ qumunda +2-3°C temperaturda
155
qaranlıq zirzəmilərdə növbəti ilin mart ayına qədər saxlanılır. Yazda torpaqda temperatur +10-15°C-yə qalxdıqda qələmləri xüsusi hazırlanmış ləklərə və ya yeşiklərə əkmək olar. Ləkin və ya yeşiyin torpağı yüngül-qumsal, qidalı və suyu asan sızdıran olmalıdır. Əkin qabağı qələmlər əkinə hazırlanmalıdır. Yəni onların aşağı və yuxarı ucları iti bağ qayçısı ilə yenidən kəsilərək təzələnməklə hər qələmdə 3-4 sağlam tumurcuq saxlanılır. Əkin zamanı tumurcuğun 2 və ya 3-ü torpaqda 1 və ya 2-si isə torpağın səthində qalmalıdır. Qələmlər yaz-yay dövrü mütəmadi (hər gün) suvarılmalıdır. Yay ayları isə qələmlər kölgəli şəraitdə saxlanılmalıdır. Qələmlərdən əmələ gəlmiş tinglər növbəti ilin mart ayında daimi yerinə köçürülür. Hind yasəməninə qulluq yaz aylarında ayda iki dəfə olmaqla yemləmə gübrələrinin verilməsindən (cavan bitkilərə 20-30 q, yaşlı bitkilərə isə 30-50 q) torpaq iqlim şəraitindən asılı olaraq yaz-yay ayları ayda 2-3 dəfə, payız- qış ayları isə ayda 1 dəfə suvarılmadan, cavan bitkilərə budama vasitəsilə forma vermədən, yaşlı bitkilərin isə payızda budanılmasından ibarətdir. Bitkini dekorativ görkəmdə saxlamaq və bol çiçək məhsulu əldə etmək üçün ildə bir dəfə, payızda, yarpaqlar töküldükdən sonra bütün birillik zoğlar 2-3 buğumarası saxlanılmaqla kəsilməlidir. Abşeron şəraitindəki müşahidələrimiz göstərir ki, Hind yasəməni unluşeh xəstəliyinə çox yoluxur. Xüsusilə bitki yarımkolgə və kölgəli şəraitdə əkildikdə və yağıntı çox olan aylarda həmin xəstəlikdən daha çox ziyan çəkir. Xəstəlik əsasən cavan uc yarpaqları, çiçək salxımlarını və qönçələri zədələyir. Bu zaman həmin orqanların üzəri bozumtul-ağ rəngli örtüklə örtülür, yarpaqlar deformasiyaya uğrayaraq büzüşür, qöncələr açilmadan quruyur, çiçəklər isə
dekorativliyini itirərək tez tökülür. Xəstəliklə mübarizə məqsədilə bitkini sahədə yerləşdirərkən yaxşı havalanan və
156
gün düşən
ərazilər seçilməlidir. Xəstəliyin erkən
mərhələsində (yəni ilk cavan yarpaqlarda ağ ərpə bənzər təbəqə müşahidə olunan kimi) yoluxmuş yarpaqlar zoğla birlikdə kəsilərək sahədən kənarlaşdırılmalıdır. Çox sürətlə yayılan xəstəlikdir. Bəzi yağmurlu illərdə kimyəvi preparatlar tətbiq etmədən bitkiləri qorumaq olmur. Bu məqsədlə Tilt, fundazol, Topsin-M, Almaz adlı preparatların 0,2-0,3%- li məhlulları ilə 7-10 gündən bir bitkilər yuyulur. Abşeron şəraitində Hind yasəməninin ən qorxulu ziyanvericisi xırda qanlı mənənələr hesab olunur. Ziyanverici əsasən ilk yazda cavan zoğ və yarpaqlara zərər vurur. Həşarat deşib-soran ağız aparatına malik olduğundan bitkinin şirəsini somurmaqla onunböyüməsini dayandırır. Eyni zamanda öz ifrazatı ilə yarpaqları çirkləndirir. Bütövlükdə bitki qara-hisli görkəm almaqla öz dekorativliyini itirir. Mübarizə məqsədilə bitki üzərində mənənə müşahidə olunan kimi sistem təsirli preparalardan Bİ-58, Desis və b. biri ilə 0,2-0,3%-i məhlul hazırlayıb həmin məhlulla bitki yuyılmalıdır. Əksər halarda
yaz aylarında Hind yasəməni mənənələrlə eyni vaxtda unluşeh xəstəli ilə də sirayətlənir. Ona görə də mübarizənin iqtisadi səmərəliliyini artırmaq və işçi qüvvəsinə qənaət etmək məqsədilə iki preparatın (məsələn Tilt və poliqorun hər birindən bir və iki ml 10 litr suya) qarışığından istifadə etmək daha məqsədə uyğundur.
157
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
1. Həsənov Z.M., Əliyev C.M. Meyvəçilik. Bakı: 2007, 519 s. 2. Həsənov Z.M., Cəfərov İ.H. və b. Bağban nəyi bilməlidir? Bakı: 2009, 367 s. 3. Məmmədov T.S., İsgəndər E.O., Talıbov
T.H. Azərbaycanın nadir ağac və kolları. Bakı: 2016, 378 s. 4. Əsədov K.S., İbrahimov T.O. Azərbaycanın Milli Parkları. Bakı: 2013, 334 s. 5. Məmmədov M.S., Əsədov K.S., Məmmədov F.M. Dendrologiya. Bakı: 2000, 387 s. 6. İbrahimov Z. Meşə əkinləri. Bakı: 2015, 399 s. 7. Əliyev Ş.A. Tərəvəzçilik.Bakı: 1997, 305 s. 8. Rəsulov Ə.T. Üzümçülük. Bakı: 2011, 391 s. 9. İbadlı O.V., Ağamirov Ü.M., Bayramov A.Ə. Gülçülük. Bakı: 2003, 223 s. 10. İbadlı O.V., Mehralıyev A.D. Sarmaşan bitkilər sorağında. Bakı: 2012, 222 s. 11. Əsgərov A. Azərbaycanın bitki aləmi. Bakı: 2016, 444 s.
158
Asif Mehralıyev “Bağbanın konspekti”
159
Çapa imzalanmış: 17.04.2017 Kağız formatı: 64x82 1/16 Həcmi: 10 ç.v.; Sifariş: 672; Sayı: 500
160
«VEKTOR» BEYNƏLXALQ NƏŞRLƏR EVİ Ünvan: AZ1018. Bakı şəh, Zığ yolu, 20 q tel: (+99470) 3007000; (+99412) 4471404 faks: (+99412) 4796003 e-mail: isgenderzadeh@rambler.ru www.vektor.az Yüklə 1,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|